اختلال وسواس تقارن و نظم چیست و چگونه درمان می شود؟

وسواس تقارن و نظم یکی از انواع اختلالات اضطرابی و روانی به شمار می‌آید که فرد مبتلا به آن چاره‌ای جز نظم دادن به اشیا و کارها و متقارن کردن آن‌ها ندارد. فردی که به چنین اختلالی دچار است، برای کاهش اضطراب خود و به طور غیرارادی دست به چنین کارهایی می‌زند و در واقع با تکرار این امور به دلیل افکار وسواس‌گونه‌اش در یک چرخه معیوب گرفتار می‌شود. اگر می‌خواهید بدانید که وسواس نظم و وسواس تقارن چیست و چه راهکارهایی برای کنترل و درمان آن‌ها وجود دارد، در این مطلب از پزشک مغز همراه ما باشید.

علائم و نشانه های اختلال وسواس تقارن کدامند؟

اگر تاکنون یک بار هم از خودتان پرسیده‌اید که Symmetry OCD چیست، باید بگوییم که این عبارت معادل انگلیسی وسواس تقارن است. همانطور که از نام اختلال وسواس تقارن و نظم پیداست، افرادی که به آن دچار هستند، همیشه سعی می‌کنند تا آن‌طور که باب میل خودشان است به اطرافشان نظم و ترتیب بدهند، اشیا را متقارن کنند و به هر چیزی تعادل ببخشند. بنابراین اگر با شخصی روبه‌رو شدید که لوازم خود را با دقت وسواس‌گونه‌ای می‌چیند، آن‌ها را به صورت متقارن در کنار یکدیگر قرار می‌دهد، تحمل ندارد که دیگران به لوازمش دست بزنند یا حتی آن‌ها را چند سانتی‌متر از جایشان تکان بدهند یا از دیدن بی‌نظمی، عدم تقارن و عدم تعادل رنج می‌برد، احتمالا با فردی مبتلا به اختلال وسواس تقارن و نظم روبه‌رو هستید.

این اختلال‌ها هر دو زیرمجموعه اختلال وسواس های فکری-عملی یا همان OCD هستند. در واقع اگر کسی به این بیماری دچار بود، می‌توان او را جزو بیماران دسته اختلال OCD دسته‌بندی کرد که خود جزو اختلالات اضطرابی است. وسواس OCD اختلالی بسیار شایع و فراگیر است که فرد مبتلا، قادر نیست رفتارهای وسواس‌گونه خود را کنترل کند و کارها یا افکارش به طور مکرر تکرار می‌شوند. یک نفر می‌تواند تنها به یکی از دو اختلال وسواس یا تقارن مبتلا باشد. هرچند این دو اختلال بسیار به هم شبیه و نزدیک هستند، اما تفاوت‌هایی با هم دارند. وسواس نظم و ترتیب را می‌توان نسبت به وسواس تقارن حالت شدیدتری از اختلال وسواس دانست. زیرا در اختلال تقارن فرد تنها سعی می‌کند جای یک یا دو وسیله را به‌گونه‌ای تغییر بدهد که تقارن آن‌ها با یکدیگر برقرار شود، اما اگر فردی به وسواس نظم مبتلا باشد، تلاش می‌کند تا جای همه چیز را طبق نظم و ترتیب ذهنی خود تغییر دهد تا ذهنش به آرامش برسد.

یکی از علائمی که در هر دو اختلال تقارن و نظم، مشترک است، طفره‌روی است. یعنی فرد فکر می‌کند که اگر دست به شروع کاری بزند، نظم و ترتیب و تقارن در مسیر کار به آن صورتی که می‌خواهد، پیش نمی‌رود. بنابراین از ترس بی‌نظمی و عدم تقارن، کاری را شروع نمی‌کند. از طرفی افراد مبتلا در هنگام آغاز یک کار می‌ترسند که وسواسشان آن‌ها را مجبور به انجام کارهای بعدی و بعدی کند و از ترس نیمه‌کاره ماندن امور، اصلا آن را شروع نمی‌کنند. بیماری تقارن بیشتر در آقایان رایج است و در کودکی بیشتر از بزرگسالی بروز پیدا می‌کند.

یکی از نکات مهمی که باید در رابطه با علائم وسواس OCD در نظر بگیرید، این است که این اختلالات در اکثر مواقع با اختلال تیک عصبی همراه هستند. نمی‌توان یکی از آن‌ها را به طور قطعی دلیل بروز دیگری دانست، اما اغلب این دو اختلال و اختلال نقص توجه-بیش‌فعالی یا همان ADHD همراه یکدیگر هستند. در اغلب مواقع تیک هم مانند OCD از سنین کودکی بروز پیدا می‌کند. گاهی ممکن است والدین متوجه تیک فرزندشان نشوند یا آن را نادیده بگیرند. این امر باعث می‌شود که درمان هر دو اختلال در بزرگسالی سخت‌تر شده و بیماری شدت بگیرد.

باید ها و اجبار های رایج وسواس تقارن و نظم کدامند؟

فردی که به اختلال OCD مبتلاست، در واقع کنترلی روی رفتارهای وسواس‌گونه خود ندارد. چنین افکارها و رفتارهایی به صورت اجباری و ناگزیر از فرد سر می‌زنند. ذهن این بیماران بایدهایی برای آن‌ها در نظر می‌گیرد که هدف از انجام جبری آن‌ها کاش استرس است. وسواس OCD معمولا با کمال‌گرایی همراه است. یعنی فرد دوست دارد که امور به بهترین نحو پیش بروند و همیشه در کمال مطلوب قرار بگیرند. از آن‌جا که این اتفاق عملا ممکن نیست، فرد کار را نیمه‌تمام رها می‌کند یا از ترس کامل و منظم نبودن، اصلا آن را شروع نمی‌کند.

از بایدهایی که در ذهن فرد مبتلا برای کاهش استرس وجود دارد، عبارت‌اند از:

• نظم دادن به اشیا به روش‌های ذهنی خاص خود
• تکرار چندباره امور، طبق روالی مشخص برای رسیدن به کمال مطلوب یا برای جلوگیری از رخ دادن واقعه‌ای نامطلوب
• بررسی دائمی اشیا و روال کارها به منظور اصلاح کردن نظم و ترتیب آن‌ها
• چینش اشیا به صورت متقارن

چه عواملی موجب بروز وسواس تقارن می شوند؟

دلایل زیادی را می‌توان ازعوامل به وجود آورنده وسواس تقارن دانست؛ از جمله:

• محیط خانوادگی
• وراثت
• روش‌های تربیتی خانواده
• مشکلات عصبی و نورولوژیکی
• استرس
• تروما و ضربه سر

هرچند به طور کلی دلیل قطعی و مشخصی برای ابتلا به این اختلال، شناخته نشده است و بیشتر آن را به عواملی مثل ژنتیک یا جنسیت مرتبط می‌دانند. مثلا تحقیقات نشان می‌دهد که مردان بیشتر از زنان به این بیماری مبتلا می‌شوند. از طرفی اگر یکی از والدین کودک یا هردوی آن‌ها به وسواس دچار باشند، احتمال زیادی برای انتقال این ژن به نسل بعدی هم وجود دارد. در کل، محیط خانواده و رفتار والدین نیز تاثیر زیادی بر بروز این عارضه در کودکی دارد؛ مثلا احتمال بروز اختلال وسواس نظم در بزرگسالانی که در خانواده به شدت سختگیر بزرگ شده‌اند، بسیار بیشتر است.

وسواس نظم و ترتیب چه اثراتی بر زندگی بیمار دارد؟

اختلال وسواس تقارن و نظم اثرات مخرب زیادی روی فرد مبتلا می‌گذارد. وقتی یک نفر به چنین اختلالی مبتلاست، ذهنش همیشه درگیر متقارن کردن و نظم دادن به اطراف است. این کار وقت زیادی از او می‌گیرد، چون دائما در حال انجام مکرر کارهاست. در ضمن کشمکش‌های ذهنی زیادی هم برای فرد ایجاد می‌کند. از طرفی در بسیاری از مواقع شخص مبتلا نمی‌تواند همه‌چیز را طبق نظر و سلیقه خودش نظم بدهد، به همین دلیل با تصور اینکه هیچ چیز سر جای خودش نیست، دچار استرس می‌شود و ترس شدیدی از بروز اتفاقات ناگوار در اثر نبود نظم و تقارن او را در برمی‌گیرد. در بسیاری مواقع، حالتی شبیه به فلج شدن به شخص دست می‌دهد و نمی‌تواند دست به کاری بزند.

برخی اوقات اطرافیان فرد مبتلا به این اختلال از رفتارها و افکار وسواس‌گونه او کلافه می‌شوند و معمولا دایره نزدیکان بیمار کوچک‌تر و کوچک‌تر می‌شود. همین امر می‌تواند دلیلی برای انزوا و کناره‌گیری اجتماعی و حتی رفتارهای ضد اجتماعی بیمار باشد.

یکی از بزرگ‌ترین تاثیراتی که وسواس روی زندگی افراد می‌گذارد، افسردگی است. این اشخاص نمی‌توانند به طور عادی زندگی کنند و ذهنشان دائما درگیر نظم و ترتیب امور است. از طرفی فرصت کمی برای انجام کارهای دلخواهشان دارند و آن کارهایی را هم که انجام می‌دهند، نمی‌توانند با تمرکز کامل به پایان برسانند. به همین دلیل در اکثر مواقع احساس می‌کنند که از زندگی و از دیگران عقب مانده‌اند و دچار کمبود عزت نفس می‌شود. درک نشدن از طرف دیگران هم یکی دیگر از معضلاتی است که باید در این میان مد نظر قرار داد. همه این عوامل در کنار هم به مرور باعث افسردگی شخص می‌شود.

چگونه متوجه شویم کودک ما به وسواس تقارن و نظم دچار شده است؟

وسواس تقارن و نظم نه‌تنها در کودکان هم دیده می‌شود، بلکه می‌توان گفت در اکثر مواقع این مسئله ریشه در کودکی فرد دارد. یعنی عادات وسواس‌گونه از کودکی و به دلیل الگو گرفتن از والدین یا عوامل ژنتیکی در فرد شکل می‌گیرد و در صورتی که کنترل و درمان نشود، در بزرگسالی مشکلات بیشتری ایجاد می‌کند.

بسیاری از والدین این سوال در ذهنشان ایجاد می‌شود که چگونه وجود این اختلال را در کودکان و نوجوانان تشخیص دهیم؟ تشخیص این امر کار چندان دشواری نیست. کافیست کمی رفتارهایشان را زیر نظر بگیرید. اگر کودک شما:

• وقت زیادی برای انجام کارهای روزمره صرف می‌کند.
• دائما در مورد مرتب بودن وسایل اتاق، لوازم‌التحریر و ... خود نگران است.
• بیش از حد طبیعی به متقارن بودن اشیا حساسیت نشان می‌دهد.
• بیشتر از اینکه برای بازی و درس وقت بگذارد، وقت خود را صرف مرتب کردن اتاق و لوازم خود می‌کند.
• برای اینکه بتواند هر کاری را شروع کند، ابتدا باید اطراف خود را منظم کند و برای این کار وقت زیادی می‌گذارد.
• روی تعداد انجام هر کاری حساس است؛ مثلا کلید برق را دو یا چند بار پشت سر هم روشن و خاموش می‌کند.
• انجام تکالیفش را به تعویق می‌اندازد و اگر انجام دهد، روند کار بسیار طولانی می‌شود.

در چنین مواقعی حتما باید کودک یا نوجوان خود را نزد یک روان شناس کودک یا روان پزشک کودک با تجربه ببرید. زیرا انجام چنین رفتارهایی از افکار وسواس‌گونه نشات می‌گیرند. بنابراین نه‌تنها انجام کارها وقت زیادی از آن‌ها می‌گیرد، بلکه از نظر ذهنی نیز بر روی بچه‌ها تاثیرات منفی می‌گذارد و باعث بروز استرس، بی‌قراری، انزوا و پرخاشگری می‌شود.

روش های درمان اختلال وسواس تقارن

اولین قدم در درمان اختلال وسواس تقارن و نظم این است که مشکل را بپذیرید و با آرامش با آن برخورد کنید. سپس باید به دنبال یک روان‌درمانگر خوب باشید. این اختلال بدون مراجعه به روان‌درمانگر درمان نمی‌شود. این تراپیست است که تصمیم می‌گیرد برای درمان بیمار از چه روش یا روش‌هایی استفاده کند. انتخاب روش‌های درمان به شدت بیماری و عامل ایجادکننده آن بستگی دارد. مهم‌ترین روش‌های درمان این بیماری عبارت‌اند از:

استفاده از روش CBT

روش CBT یا روش درمان شناختی-رفتاری که به رفتاردرمانی شناختی هم معروف است، شیوه‌ای است که در سال‌های اخیر به شدت مورد استقبال تراپیست‌ها واقع شده و نتایج مثبت زیادی هم دارد. یکی از حوزه‌هایی که CBT تاثیر زیادی بر آن دارد، وسواس تقارن و نظم است. روش کار CBT به این صورت است که تراپیست بعد از گوش دادن به صحبت‌های بیمار درباره تفکرات او و ریشه و دلیل اصلی آن‌ها با بیمار صحبت می‌کند. به این ترتیب فرد مبتلا درمی‌یابد که چگونه مشکلش را حل کند و برای درمان این بیماری می‌تواند از تمرین‌هایی که تراپیست در اختیار او قرار می‌دهد، استفاده کند. روش CBT یک روش دوطرفه است که بیمار حتما باید در آن همکاری داشته باشد و تمرین‌ها را انجام دهد.

روش ERP یا روش مواجهه و پیشگیری از واکنش

در این روش بیمار با وسواس‌هایش روبه‌رو می‌شود و در معرض آن‌ها قرار می‌گیرد، اما به او اجازه داده نمی‌شود که واکنش همیشگی را بروز دهد. این کار به تدریج و مرحله به مرحله انجام می‌شود تا به بیمار فشار وارد نشود. پس از گذراندن هر مرحله، بیمار یک قدم به درمان نزدیک‌تر می‌شود.

روش درمانی ACT یا درمان مبتنی بر تعهد و پذیرش

در این روش در واقع چیزی تغییر نمی‌کند، بلکه بیمار آن چیزی را که هست، می‌پذیرد. تراپیست در این روش به بیمار کمک می‌کند تا با خودش و افکارش کنار بیاید و برای خلاص شدن از آن وضعیت دست و پا نزده و تقلا نکند. در این روش افکار وسواسی فقط فکر در نظر گرفته می‌شوند و نیازی به مبارزه با آن‌ها نیست.

دارو درمانی

در برخی مواقع اختلال شدیدتر است و صرفا با شیوه‌های رفتاردرمانی حل نمی‌شود. در این صورت بیمار باید برای تجویز دارو به دکتر روان پزشک مراجعه کند. تجویز دارو حتما باید زیر نظر پزشک متخصص باشد، چون مصرف خودسرانه این داروها بسیار خطرناک است و عواقبی جدی دارد. از رایج‌ترین داروهایی که برای درمان تجویز می‌شود، می‌توان به داروهای ضد افسردگی اشاره کرد. دز و زمان مصرف داروها را پزشک متخصص با توجه به شدت بیماری و شرایط فرد تعیین می‌کند. دارو درمانی حتما باید در کنار مشاوره انجام شود تا مکمل یکدیگر باشند.

سخن آخر

اگر علائم وسواس تقارن و نظم به مدت بیشتر از سه ماه در فردی مشاهد شد، خودش یا اطرافیانش باید هرچه زودتر برای مراجعه او به روان‌درمانگر اقدام کنند. اگر چنین علائمی را در کودک خود مشاهده کردید، حتما مواردش را بدون اینکه کودک متوجه شود، یادداشت کنید تا روان‌درمانگر از شرایط موجود مطلع شود و روند درمان را بهتر انجام دهد. اگر خودتان دچار چنین مشکلی هستید، اولین قدم این است که خود را نبازید. این عارضه بسیار شایع است و برای بسیاری از افراد روی کره زمین رخ می‌دهد. بنابراین خودتان را کنترل کنید و سعی کنید تا افکار منفی را از خود دور کنید. سپس در اسرع وقت به کلینیک روان پزشکی و کلینیک روان شناسی مراجعه کنید و شرایط را به طور کامل شرح دهید.