انواع اختلال کنترل تکانه چیست و چه علائمی دارد

تا به حال شده که بدون فکر، کاری انجام دهید و بعد از آن احساس پشیمانی کنید؟ یا شاید دیده باشید کسی نتواند جلوی خودش را بگیرد و رفتاری انجام دهد که حتی خودش هم از آن تعجب کند. این رفتارها ممکن است فراتر از یک تصمیم لحظه‌ای باشند و به مشکلی به نام "اختلال کنترل تکانه" مرتبط باشند. اختلالی که گاهی آرام و گاهی طوفانی در زندگی ظاهر می‌شود، روابط را به چالش می‌کشد و حتی سلامت فرد را تهدید می‌کند.

در این مقاله، در مورد دنیای پیچیده و کمتر شناخته‌شده‌ اختلال کنترل تکانه صحبت خواهیم کرد. با ما همراه باشید تا اطلاعات کاملی از این اختلال کسب کنید؛ متوجه شوید که چه نشانه‌هایی دارد و چگونه می‌توان آن را شناسایی کرد. شاید با شناخت بهتر این موضوع، بتوانید به خود یا اطرافیانتان کمک کنید تا زندگی آرام‌تر و سالم‌تری داشته باشند.

رفتار تکانشی به چه معناست؟

اگر بخواهیم تعریف ساده‌ای از رفتار تکانشی داشته باشیم، باید بگوییم که رفتار تکانشی به رفتارهایی گفته می‌شود که بدون تفکر، برنامه‌ریزی یا ارزیابی نتایج از طرف فرد، انجام می‌شوند. این رفتارها معمولاً به صورت ناگهانی و بدون در نظر گرفتن پیامدهای احتمالی اجرا می‌شود و احتمال اینکه فرد یا اطرافیانش را دچار مشکل کند، وجود دارد.

اگرچه رفتار تکانشی گاهی بخشی طبیعی از زندگی است؛ اما زمانی که بیش از حد معمول رخ دهد و کنترل آن برای ما دشوار باشد، به مسئله‌ای جدی تبدیل می‌شود.

رفتارهای تکانشی ممکن است در موقعیت‌های مختلف بروز پیدا کنند؛ از خریدهای ناگهانی و بدون برنامه‌ریزی گرفته تا تصمیمات احساسی در لحظه‌های حساس. این رفتارها اغلب ناشی از ناتوانی در کنترل هیجانات یا مقاومت در برابر وسوسه‌ها هستند. افراد ممکن است در هنگام انجام این رفتارها به شدت احساس هیجان یا حتی لذت کنند، اما معمولاً بعد از آن دچار پشیمانی یا احساس گناه می‌شوند.

یکی از مهم‌ترین نکاتی که در مورد رفتار تکانشی باید بدانیم این است که این رفتار احتمال دارد نشانه‌ای از مشکلات عمیق‌تری در زمینه سلامت روان باشد. مثلاً رفتارهای تکانشی در افرادی که از بیماری‌های روانی مانند اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی (ADHD) یا اختلالات کنترل تکانه رنج می‌برند، نسبت به دیگران، بیشتر دیده می‌شود. از این رو، درک صحیح رفتارهای تکانشی و علل آن به شناخت بهتر اختلالات مرتبط کمک می‌کند.

جالب است بدانید که رفتار تکانشی متاسفانه تأثیرات زیادی بر زندگی روزمره فرد دارد. این تأثیرات را می‌توان مشکلات مالی، روابط آسیب‌دیده، یا حتی بروز رفتارهای خطرناک قلمداد کرد. در برخی موارد، این رفتارها به قدری شدید هستند که لازم است مداخله فوری و حرفه‌ای صورت گیرد و بهتر است حتما از دکتر روانپزشک برای مدیریت و درمان آن‌ها کمک گرفت.

اختلال کنترل تکانه چیست؟

اختلال کنترل تکانه نوعی دیگر از بیماری ‌های روانی است که در آن فرد قادر به کنترل رفتارهای ناگهانی و تکانشی خود نیست. این اختلال متاسفانه بر توانایی فرد در ارزیابی پیامدهای رفتارهایش تأثیر می‌گذارد و باعث می‌شود مشکلات جدی در زندگی شخصی، اجتماعی و شغلی او ایجاد شود. افراد مبتلا به این اختلال معمولاً احساس می‌کنند که نیرویی آن‌ها را مجبور به انجام کاری می‌کند که نمی‌توانند در برابر آن مقاومت کنند.

این اختلال نوعی ناتوانی در تنظیم هیجانات و رفتارها است. در حالی که همه ما گاهی رفتارهای تکانشی از خود نشان می‌دهیم، تفاوت اصلی در افراد مبتلا به اختلال کنترل تکانه این است که این رفتارها به صورت مکرر و شدید رخ می‌دهند و اغلب به خودِ آنها یا دیگران آسیب می‌رسانند.

 به طور مثال، فرد ممکن است در یک لحظه عصبانیت شدید، دست به تخریب وسایل بزند یا رفتارهایی انجام دهد که بعدها برای آن‌ها پشیمان شود.

یکی از ویژگی‌های مهم این اختلال، احساس رهایی یا لذتِ لحظه‌ای است که فرد در هنگام انجام رفتار تکانشی تجربه می‌کند؛ اما این حس معمولاً کوتاه‌مدت است و با احساس گناه یا ناراحتی جایگزین می‌شود. به همین دلیل، بهتر است برای درمان این افراد از متخصصان سلامت روان کمک گرفت تا یاد بگیرند رفتارهای خود را بهتر مدیریت کنند.

اختلال کنترل تکانه انواع مختلفی دارد که هر یک با ویژگی‌ها و علائم خاص ظاهر می‌شود. شناخت آنها و بررسی علائمشان کمک می‌کند تادرک بهتری از این اختلال داشته باشیم و بهتر بتوانیم راهکارهای درمانی و مدیریت را به‌کار ببریم.

انواع اختلالات کنترل تکانه

همانطور که گفتیم اختلالات کنترل تکانه شامل مجموعه‌ای از مشکلات روانشناختی است که در آن‌ها فرد توانایی کنترل رفتارهای ناگهانی و مخرب خود را ندارد. این اختلالات معمولاً به گونه‌ای هستند که فرد به صورت مکرر به انجام یک رفتار خاص که اغلب آسیب‌زا یا غیرمنطقی است، می‌پردازد. هر یک از این اختلالات ویژگی‌ها و چالش‌های خاص خود را دارند که در ادامه به بررسی انواع مهم این اختلالات می‌پردازیم.

اختلال لجبازی یا نافرمانی

اختلال لجبازی یا نافرمانی (Oppositional Defiant Disorder - ODD) یکی از شایع‌ترین انواع اختلالات کنترل تکانه است که عمدتاً در کودکان و نوجوانان دیده می‌شود. این اختلال را با توجه به الگوهای مکرر از نافرمانی، خصومت و رفتارهای ضد اجتماعی نسبت به والدین، معلمان یا سایر افراد مسئول تشخیص می‌دهند. کودکان مبتلا به این اختلال ممکن است به دفعات با دیگران بحث کنند، از انجام دستورات سر باز زنند یا عمداً دیگران را تحریک کنند.

علت این اختلال معمولاً ترکیبی از عوامل ژنتیکی، محیطی و روانشناختی است. کودکانی که در محیط‌های پرتنش یا خانواده‌هایی با الگوهای ناسالم ارتباطی رشد می‌کنند، بیشتر در معرض این اختلال هستند. درمان این اختلال معمولاً شامل آموزش مهارت‌های ارتباطی، مداخلات روان‌درمانی و گاهی استفاده از داروهای تجویز شده توسط روانپزشک کودک و نوجوان است.

اختلال کلپتومانیا یا دزدی بیمارگون

کلپتومانیا یا دزدی بیمارگونه هم نوعی دیگر از اختلال کنترل تکانه است که در آن فرد تمایل غیرقابل کنترل به دزدیدن اشیاء دارد، حتی اگر آن اشیاء برای او ارزش مالی یا کاربردی خاصی نداشته باشند. افراد مبتلا به این اختلال اغلب پس از دزدی احساس لذت یا رهایی می‌کنند؛ اما پس از آن دچار احساس گناه یا شرمندگی می‌شوند.

این اختلال به شدت با مشکلات روانشناختی دیگر مانند افسردگی و اضطراب مرتبط است و معمولاً نیاز به درمان‌های ترکیبی از جمله مشاوره روانشناختی و استفاده از داروهای روانپزشکی دارد. شناخت این اختلال و تحت درمان قرارگرفتن توسط دکتر روانپزشک در مدیریت آن نقش کلیدی دارد.

اختلال پیرومانیا یا آتش‌افروزی بیمارگون

پیرومانیا اختلالی است که در آن فرد تمایل غیرقابل کنترل به آتش‌افروزی دارد. این افراد معمولاً از مشاهده آتش و اتفاقات پیرامون آن لذت می‌برند و به طور مکرر به این رفتار دست می‌زنند. پیرومانیا معمولاً با مشکلات دیگری نظیر ناتوانی در مدیریت هیجانات و ارتباطات اجتماعی ضعیف همراه است.

باید فورا برای درمان افراد مبتلا به این اختلال، وارد عمل شد؛ زیرا برای فرد و اطرافیانش خطرات جدی به همراه داشته باشد. درمان معمولاً شامل ترکیبی از مشاوره، روان‌درمانی و گاهی دارودرمانی است.

اختلال انفجاری متناوب

اختلال انفجاری متناوب (Intermittent Explosive Disorder - IED) با بروز ناگهانی و غیرقابل پیش‌بینی از عصبانیت و رفتارهای تهاجمی شناخته می‌شود. افراد مبتلا به این اختلال ممکن است به دلایل جزئی از کوره در بروند و دست به رفتارهای خشونت‌آمیز یا تخریب‌گرانه بزنند.

این اختلال معمولاً در دوران نوجوانی یا اوایل بزرگسالی آغاز می‌شود و تأثیرات مخربی بر روابط فردی و اجتماعی فرد دارد. درمان این اختلال معمولاً با تکنیک‌های مدیریت خشم، روان‌درمانی شناختی-رفتاری و گاهی استفاده از داروهای تثبیت‌کننده خلق انجام می‌شود.

اختلال سلوک

اختلال سلوک (Conduct Disorder) نوعی اختلال رفتاری است که عمدتاً در کودکان و نوجوانان دیده می‌شود. این اختلال با رفتارهای ضد اجتماعی مداوم، تخریب‌گری و نادیده گرفتن حقوق دیگران شناخته می‌شود. کودکان مبتلا به این اختلال ممکن است دست به رفتارهایی نظیر دروغ‌گویی، دزدی، فرار از مدرسه یا حتی خشونت بزنند.

درمان اختلال سلوک معمولاً شامل ترکیبی از آموزش والدین، روان‌درمانی فردی و گاهی استفاده از داروهای روانپزشکی است. کمک گرفتن از روانپزشک کودک و نوجوان می‌تواند در مدیریت این اختلال نقش مؤثری ایفا کند.

وسواس کندن مو

وسواس کندن مو یا تریکوتیلومانیا (Trichotillomania) اختلالی است که فرد به صورت مکرر و غیرقابل کنترل موهای خود را می‌کند. این اختلال اگر کنترل و مدیریت نشود باعث می‌شود که فرد موهای خود را از دست بدهد و با مشکلات زیبایی مواجه شود؛ اغلب افراد در این مرحله اعتماد به نفس خود را ازدست می‌دهند.

درمان این اختلال معمولاً با کمک روان‌درمانی شناختی-رفتاری و گاهی استفاده از داروهای ضد اضطراب یا ضد افسردگی امکان‌پذیر است. مراجعه به بهترین کلینیک روانپزشکی و درمان توسط متخصصان برتر کلینیک قطعا در بهبود وضعیت او مفید خواهد بود.

قماربازی بیمارگونه

قماربازی بیمارگونه هم یکی دیگر از انواع اختلال کنترل تکانه است که در آن فرد نمی‌تواند تمایل به قمار کردن را کنترل کند، حتی اگر این رفتار باعث ضرر مالی و اجتماعی او شود. این افراد معمولاً به قمار به عنوان راهی برای فرار از مشکلات یا رسیدن به هیجان نگاه می‌کنند.

درمان قماربازی بیمارگونه هم معمولا با مشاوره روانشناختی، گروه‌های حمایتی و گاهی دارودرمانی انجام می‌شود. کمک گرفتن از بهترین دکتر روانپزشک کمک می‌کند تا با خیالی آسوده‌تر نسبت به گرفتن نتیجه قطعی، مسیر درمان را طی کنید.

اختلالات اخلالگر

اختلالات اختلالگر شامل گروهی از مشکلات رفتاری هستند که در آن افراد نمی‌توانند خود را در برابر خواسته‌ها یا تکانه‌هایی که باعث آسیب به دیگران یا خودشان می‌شود، کنترل کنند. این اختلالات معمولا بر روابط اجتماعی، خانوادگی و عملکرد روزانه فرد تأثیر منفی می‌گذارند. برخی از این اختلالات ممکن است با مشکلات روانی دیگر مانند اضطراب یا افسردگی همراه شوند و فرد به درمان‌های تخصصی داشته باشد.

این اختلالات معمولاً در دوران کودکی یا نوجوانی شروع می‌شوند، اما در برخی مواقع مشاهده شده است که در بزرگسالی نیز ادامه پیدا کرده است. تشخیص دقیق این اختلالات توسط دکتر روانپزشک و ارزیابی‌های بالینی مناسب باید در اسرع وقت انجام شود.

 اگرچه درمان این اختلالات احتمالا زمان‌بر باشد، اما با مداخلات روان‌شناختی و دارویی، می‌توان به افراد کمک کرد تا رفتارهای خود را کنترل کنند و کیفیت زندگی‌شان بهبود یابد.

علائم اختلالات کنترل تکانه

افراد مبتلا به اختلالات کنترل تکانه علائم مختلفی را تجربه می‌کنند و این علائم بسته به نوع اختلال و شدت آن متفاوت است؛ اما به طور کلی، ویژگی‌های مشترک در بیشتر موارد دیده می‌شود. شایع‌ترین علائم عبارت‌اند از:

• عدم توانایی در کنترل رفتار: فرد نمی‌تواند به راحتی مانع خود از انجام رفتارهای تکانشی یا ناگهانی شود. مثلا رفتارهای پرخاشگرانه، دزدی یا آتش‌سوزی انجام می‌دهد که بدون فکر قبلی هستند.
• تحریک‌پذیری و خشم شدید: افراد مبتلا به اختلالات کنترل تکانه احتمال دارد به راحتی عصبی شوند و واکنش‌های خشمگینانه و تند داشته باشند. این واکنش‌ها معمولاً بدون دلایل واضح یا متناسب با موقعیت بروز می‌کنند.
• احساس ناراحتی و پشیمانی پس از رفتار تکانشی: پس از انجام رفتار تکانشی، بیمار احساس پشیمانی و ناراحتی از خود دارد؛ اما با این حال، قادر به جلوگیری از تکرار این رفتار در آینده نیست.
• ترجیح به انجام رفتارهای تکانشی برای کاهش اضطراب یا تنش: بسیاری از افراد مبتلا به این اختلالات، اعمال تکانشی را به عنوان روشی برای کاهش استرس یا اضطراب انجام می‌دهند. برای مثال، ممکن است فرد برای کاهش احساس ناراحتی خود، اقدام به دزدی یا آتش‌سوزی کند.
• اختلال در روابط اجتماعی و شغلی: این اختلالات متاسفانه بر روابط فرد با دیگران تأثیر منفی می‌گذارند. رفتارهای تکانشی احتمالا باعث مشکلات جدی در روابط خانوادگی، اجتماعی یا شغلی می‌شوند.
• نیاز به انجام رفتارهای تکراری و اجتناب‌ناپذیر: افراد مبتلا به اختلالات کنترل تکانه ممکن است نیاز به تکرار یک رفتار خاص داشته باشند، حتی اگر از نظر عقلانی بدانند که این کار می‌تواند پیامدهای منفی به دنبال داشته باشد.
• مشکلات در تنظیم هیجانات: این افراد احتمال دارد دچار مشکلاتی در تنظیم هیجانات خود مانند ناتوانی در مقابله با احساسات منفی یا خشم باشند.  
• رفتارهای پرخطر: برخی افراد رفتارهای پرخطر، مانند رانندگی خطرناک یا مصرف مواد مخدر، را بدون توجه به پیامدهای آن انجام می‌دهند.
• رفتارهای پرخاشگری به سمت دیگران یا حیوانات: این شامل تهدید، خشونت فیزیکی، حملات با سلاح، یا آسیب به دیگران یا حیوانات می‌شود.
• تخریب اموال: از برخی از بیماران رفتارهایی مانند آتش‌سوزی عمدی و خرابکاری سر می‌زند.
• دزدی و فریبکاری: رفتارهایی مانند سرقت از خانه‌ها یا مدارس یا دروغ‌گویی به‌منظور فریب دیگران توسط برخی از این بیماران انجام می‌شود.

آیا اختلال کنترل تکانه شایع است؟

اختلالات کنترل تکانه، اگرچه به طور گسترده‌ای شناخته شده نیستند؛ اما شایع‌تر از آن چیزی هستند که بسیاری از مردم تصور می‌کنند. بسیاری از افراد این اختلالات را با رفتارهای عادی اشتباه می‌گیرند؛ و برای تشخیص این اختلالات و درک میزان شیوع آنها، مراجعه به یک دکتر روانپزشک ضروری است.

علت اختلالات کنترل تکانه چیست؟

علت دقیق اختلالات کنترل تکانه هنوز به طور کامل شناخته نشده است؛ اما بسیاری از پژوهش‌ها نشان داده‌ است که عوامل ژنتیکی، محیطی و عصبی در بروز این اختلالات مؤثر هستند. برخی از بیماران به دلیل عوامل ژنتیکی مستعد این اختلالات هستند، در حالی که برخی دیگر تحت تأثیر شرایط محیطی مانند مشکلات خانوادگی یا آسیب‌های روانی قرار می‌گیرند. همچنین، عدم تعادل در سیستم عصبی مغز نیز می‌تواند نقش مهمی در این اختلالات دارد.

اختلال کنترل تکانه در کودکان

اختلالات کنترل تکانه در کودکان به صورت رفتاری از قبیل لجبازی و نافرمانی، رفتارهای پرخاشگرانه و عدم توانایی در کنترل خود بروز می‌کند. در صورت مشاهده این علائم، مراجعه به روانپزشک کودک و نوجوان برای تشخیص دقیق و شروع درمان‌های لازم، ضروری است. درمان‌های معمولاً شامل جلسات مشاوره روان‌شناختی و در برخی موارد داروهای روان‌پزشکی است. این اختلالات باید به طور جدی پیگیری شوند تا از مشکلات بلندمدت جلوگیری شود.

چگونگی تشخیص اختلالات کنترل تکانه

تشخیص اختلالات کنترل تکانه ابتدا با مصاحبه‌های بالینی و ارزیابی دقیق توسط دکتر روانپزشک انجام می‌شود. در این فرآیند، پزشک از والدین، معلمان یا دیگر افراد مرتبط با فرد کمک می‌گیرد تا رفتارهای فرد را در موقعیت‌های مختلف بررسی کند.

مثلا برای تشخیص اختلال لجبازی باید این رفتارها در بیش از یک محیط مشاهده شوند. یعنی رفتارهای منفی باید در محیط‌های مختلف مانند خانه، مدرسه یا دیگر محیط‌های اجتماعی اتفاق بیافتند. برای کودکان زیر 5 سال، این رفتارها باید به‌طور مداوم حداقل 6 ماه ادامه داشته باشند. برای افراد بزرگتر از 5 سال، این رفتارها حداقل باید یک‌بار در هفته و برای حداقل 6 ماه ادامه یابند.

در بعضی موارد، پزشک آزمایش‌های روان‌شناختی یا تصویربرداری عصبی را برای کمک به تشخیص دقیق‌تر لازم می‌داند.

درمان اختلال کنترل تکانه چیست؟

درمان اختلالات کنترل تکانه معمولاً به دو صورت دارویی و روان‌شناختی انجام می‌شود. در مواردی که این اختلالات به شدت بر کیفیت زندگی فرد تأثیر گذاشته‌اند، بهتر است به مراکز درمانی معتبر مانند کلینیک روانشاسی مراجعه کنند تا توسط تیم‌های متخصص، درمان‌های تخصصی را دریافت کنند.

همچنین در برخی موارد پزشک پیشنهاد برگزاری جلسات مشاوره فردی، آموزش تکنیک‌های مدیریت استرس، و مهارت‌های حل مسئله را می‌دهد. ضمن اینکه آموزش‌های ویژه به والدین در مورد چگونگی مدیریت رفتارهای مشکل‌ساز و ایجاد رویکردهای تربیتی مؤثر در خانه بسیار مهم است. به‌ویژه برای اختلالاتی مانند اختلال سلوک و لجبازی که ممکن است به تعاملات خانوادگی و اجتماعی بیشتر توجه شود؛ درمان خانوادگی اهمیت زیادی خواهد داشت.

در موارد خاص، داروهای ضد اضطراب یا ضد افسردگی نیز تجویز می‌شوند تا به فرد در مدیریت تکانه‌های خود کمک کنند.

سخن پایانی

اختلالات کنترل تکانه متاسفانه تأثیرات نامطلوبی بر زندگی فردی و اجتماعی افراد درگیر، می‌گذارد. شناسایی زودهنگام این اختلالات و درمان به موقع به بیماران کمک می‌کند تا زندگی بهتری داشته باشند. در صورتی که علائم این اختلالات در خود یا اطرافیان مشاهده کردید، توصیه می‌کنیم که حتماً در سریع‌ترین زمان ممکن با یک دکتر روانپزشک مشورت کنید.