واژه "روان تنی" ریشه در دو کلمه یونانی " psyche" به معنای ذهن و " soma" به معنای جسم دارد. این واژه به‌خوبی ماهیت اختلالاتی را توصیف می‌کند که در آن، ذهن و جسم به طور پیچیده‌ای درهم‌تنیده شده‌اند. اختلالات روان تنی، دسته وسیعی از بیماری‌ها هستند که در آنها علائم جسمی، تحت‌تأثیر عوامل روانی و عاطفی ایجاد یا تشدید می‌شوند و مراجعه به روانپزشک برای تشخیص، درمان و مدیریت آن اقدامی ضروری و در برخی از افراد، پیشگیرانه است. در این مطلب از پزشک مغز، به بررسی دقیق این نوع اختلالات خواهیم پرداخت.
اختلالات روان تنی چیست
اختلالات روان تنی یا سایکوسوماتیک (به انگلیسی: psychosomatic disorders) بیماری‌هایی هستند که در آنها ذهن بر بدن تأثیر می‌گذارد و علائم جسمی مانند دردهای عضلانی، اختلالات جنسی، دردهای مزمن، اختلالات گوارشی، مشکلات پوستی و بسیاری از علائم جسمانی دیگر ایجاد می‌کند که دلیل پزشکی مشخصی برای آنها وجود ندارد. این اختلالات بر زندگی روزمره افراد تأثیر می‌گذارد و می‌تواند باعث احساس ناامیدی و خستگی در آنها شود.
اختلال سایکوسوماتیک به دلیل عملکرد نادرست سیستم عصبی خودمختار که مسئول کنترل عملکردهای غیرارادی بدن مانند ضربان قلب، فشارخون و هضم غذا است، رخ می‌دهد. افراد مبتلا به این اختلال، اغلب علائم جسمی گوناگونی را تجربه می‌کنند که می‌تواند منجر به مراجعه مکرر به پزشک و انجام آزمایشات مختلف شود. بااین‌حال، علی‌رغم جستجوی مداوم، علت این علائم در آزمایشات پزشکی مشخص نمی‌شود. این اختلالات در جمعیت عمومی شایع هستند و زنان بیشتر از مردان به آنها مبتلا می‌شوند.
علائم اختلالات روان تنی
همان‌طور که گفتیم اختلالات روان تنی، بیماری‌هایی هستند که در آنها مشکلات روانی و عاطفی به‌صورت علائم جسمی خود را نشان می‌دهند. این علائم بسیار متنوع هستند و می‌توانند تقریباً هر قسمت از بدن را درگیر کنند. علائم جسمی شایع در این نوع اختلالات عبارت‌اند:
- دردهای مزمن: سردرد و سرگیجه، گردن درد، دردهای عضلانی و مفصلی
- مشکلات گوارشی: تغییر در اشتها، نفخ، یبوست، اسهال و درد شکم
- اختلالات خواب: بی‌خوابی، خواب‌آلودگی بیش از حد در طول روز و کابوس‌های شبانه
- مشکلات قلبی: تپش قلب، احساس فشار در قفسه سینه و افزایش فشارخون
- مشکلات پوستی: ریزش مو، خارش، اگزما، کهیر و سایر مشکلات پوستی
- مشکلات تنفسی: تنگی نفس، سرفه‌های مزمن و احساس خفگی
- اختلالات جنسی: کاهش میل جنسی، اختلال در نعوظ و مشکلات قاعدگی
- خستگی مزمن: احساس خستگی و بی‌حالی مداوم حتی پس از استراحت کافی
از جمله علائم روانی و رفتاری اختلالات روان تنی هم می‌توان به این موارد اشاره کرد:
- اضطراب و استرس، احساس نگرانی، ترس و تنش مداوم
- افسردگی، احساس غمگینی، بی‌علاقگی، بی انرژی بودن و کاهش لذت از فعالیت‌های لذت‌بخش
- عصبانیت و واکنش‌های هیجانی شدید و غیرقابل‌کنترل
- مشکلات تمرکز و حافظه
- احساس انزوا و تمایل به دوری از دیگران و اجتناب از تعاملات اجتماعی
انواع اختلالات روان تنی یا سایکوسوماتیک
اختلال روان تنی طیف گسترده‌ای از بیماری‌ها را شامل می‌شود که در آنها عوامل روانی و عاطفی به طور مستقیم بر سلامت جسمانی فرد تأثیر می‌گذارند. تشخیص و درمان این اختلالات به دلیل پیچیدگی تعامل ذهن و جسم، می‌تواند چالش‌برانگیز باشد. در ادامه به برخی از انواع شایع اختلال سایکوسوماتیک می‌پردازیم:
اختلال تبدیلی
استرس و تروما به‌صورت علائم جسمی مانند فلج، کوری، ازدست‌دادن حس در قسمت‌هایی از بدن یا اختلال در حرکت بروز پیدا می‌کند. این علائم اغلب به دنبال یک رویداد آسیب‌زا یا استرس‌زای شدید ظاهر می‌شوند و باوجود انجام آزمایش‌های پزشکی متعدد، هیچ دلیل فیزیولوژیکی برای آنها پیدا نمی‌شود. در واقع، ذهن فرد، به‌عنوان یک سازوکار دفاعی، برای مقابله با فشارهای روانی، این علائم را ایجاد می‌کند. این اختلال اغلب با اختلالات دیگر مانند افسردگی و اضطراب همراه است.
اختلال هیپوکندریا
اختلال هیپوکندریا یا خودبیمارانگاری (Hypochondriasis)، نوعی اختلال روانی است که فرد به طور مداوم نگران ابتلا به بیماری جدی است و کوچک‌ترین علائمی را نشانه‌ای از یک بیماری خطرناک می‌داند. این افراد حتی با وجود اطمینان پزشک مبنی بر عدم وجود بیماری، همچنان به نگرانی خود ادامه می‌دهند و به دنبال تأیید بیماری خود هستند. آنها اغلب به بیماری‌های نادر و کشنده فکر می‌کنند و حتی از مراجعه به پزشک واهمه دارند، زیرا معتقدند پزشک نمی‌تواند بیماری آنها را تشخیص دهد.
اختلال جسمانی سازی
افراد مبتلا به این نوع اختلالات روان تنی، علائم جسمانی متعدد و طولانی مدتی دارند که دلایل پزشکی مشخصی برای آنها وجود ندارد و اغلب با آزمایشات پزشکی تأیید نمی‌شوند. این علائم می‌توانند بسیار متنوع باشند و قسمت‌های مختلف بدن را درگیر کنند. باوجوداینکه آزمایش‌های پزشکی هیچ مشکلی را نشان نمی‌دهند، فرد به‌شدت از این علائم رنج می‌برد و به آنها توجه می‌کند. در این حالت، می‌توان گفت که مشکلات روانی و عاطفی فرد، به‌صورت علائم جسمی بروز پیدا کرده‌اند. به‌عبارت‌دیگر، ذهن فرد، بیماری‌هایی را ایجاد می‌کند که در واقع وجود خارجی ندارند. این اختلال می‌تواند باعث شود فرد به پزشکان مختلف مراجعه کند و آزمایش‌های متعددی انجام دهد، اما همچنان احساس بهبودی نکند.
اختلال سایبر کندریا
سایبرکندریا یا خود بیمار پنداری اینترنتی نوعی اختلال روانی است که در آن فرد به دلیل جستجوی بیش از حد اطلاعات پزشکی در اینترنت، به طور کاذب باور می‌کند که به بیماری خاصی مبتلا شده است. این افراد با مطالعه علائم بیماری‌های مختلف و تطبیق آنها با احساسات و نشانه‌های جزئی در بدن خود، دچار اضطراب و نگرانی شدید می‌شوند. این نگرانی‌ها اغلب بی‌دلیل بوده و با وجود اطمینان پزشکان از عدم وجود بیماری، همچنان در فرد باقی می‌ماند. با افزایش اضطراب، علائم جسمانی نیز ممکن است تشدید شوند و یک‌چرخه معیوب ایجاد کنند.
اختلال درد
در این نوع اختلالات روان تنی، فرد درد مزمن و شدیدی را در یک یا چند نقطه از بدن تجربه می‌کند. این درد، به طور معمول، با شدت آسیب بافتی همخوانی ندارد و به درمان‌های معمول پاسخ نمی‌دهد. عوامل روان‌شناختی مانند استرس، اضطراب و افسردگی نقش مهمی در ایجاد و تشدید این درد دارند. افراد مبتلا به اختلال درد، اغلب به دلیل شدت و طولانی‌بودن درد، دچار اختلال در فعالیت‌های روزمره، روابط اجتماعی و کیفیت کلی زندگی می‌شوند، ازاین‌رو نیازمند درمان‌های تخصصی هستند.
علل سایکوسوماتیک
هنوز هم تحقیقات زیادی برای درک کامل علت اختلالات روان تنی در جریان است، اما یافته‌ها حاکی از آن است که ترکیبی از عوامل روانی، فیزیولوژیکی و محیطی در بروز آنها نقش دارند. یکی از مهم‌ترین دلایل این اختلالات، واکنش بدن به استرس است. وقتی استرس تجربه می‌کنیم، بدن ما تغییراتی را تجربه می‌کند که در طولانی‌مدت می‌تواند به مشکلات جسمانی منجر شود. این تغییرات شامل افزایش ضربان قلب، تنفس سریع‌تر، افزایش فشارخون و تغییرات هورمونی است.
اگر این استرس‌ها به‌صورت مزمن و طولانی‌مدت ادامه پیدا کنند، بدن نمی‌تواند به‌خوبی به آنها پاسخ دهد و در نتیجه بیماری‌های مختلفی ایجاد می‌شود. علاوه بر استرس، عوامل دیگری نیز در بروز اختلالات روان‌تنی نقش دارند که از جمله عوامل خطر ایجاد اختلال روان تنی یا سایکوسوماتیک می‌توان به این موارد اشاره کرد:
- ژنتیک
- ویژگی‌های شخصیتی مانند کمال‌گرایی، حساسیت بیش از حد و مشکل در ابراز احساسات
- رویدادهای استرس‌زای زندگی مانند ازدست‌دادن عزیزان، طلاق، مشکلات مالی و بیماری‌های مزمن
- تجربیات دوران کودکی مانند سوءاستفاده، رفتار نامناسب والدین با کودک، بی‌توجهی و استرس‌های شدید
- محیطی که در آن زندگی می‌کنیم، از جمله روابط خانوادگی، حمایت اجتماعی و سبک زندگی
تشخیص بیماری سایکوسوماتیک یا روان تنی
تشخیص اختلالات روان تنی پروسه‌ای پیچیده است که معمولاً شامل چندین مرحله می‌شود. پزشکان معمولاً با بررسی سابقه پزشکی بیمار، انجام معاینات فیزیکی و آزمایش‌های مختلف شروع می‌کنند تا بتوانند بیماری‌های جسمی را رد کنند. اگر علتی برای علائم جسمی بیمار پیدا نشود، پزشک ممکن است به وجود اختلال روان‌تنی مشکوک شود.
برای تشخیص قطعی این اختلال، پزشک به دنبال علائمی مانند درد مزمن بدون علت مشخص، خستگی مفرط، مشکلات گوارشی و سایر علائم جسمی است که با استرس و اضطراب ارتباط دارند. همچنین، پزشک به سابقه پزشکی بیمار توجه می‌کند تا ببیند آیا علائم او به مدت طولانی وجود داشته‌اند و آیا این علائم بر کیفیت زندگی او تأثیر گذاشته‌اند یا خیر. در نهایت، پزشک با بیمار صحبت می‌کند تا در مورد افکار، احساسات و نگرانی‌های او در مورد علائمش بیشتر بداند.
چه کسانی بیشتر در معرض بیماری سایکوسوماتیک قرار دارند
افرادی که بیش از دیگران در معرض ابتلا به اختلالات روان تنی هستند، معمولاً افرادی هستند که تحت‌فشارهای روانی و عاطفی شدیدی قرار دارند. این افراد ممکن است استرس مزمن، اضطراب طولانی‌مدت یا مشکلات در بیان احساسات را تجربه کنند. همچنین، افرادی که سابقه خانوادگی بیماری‌های روان‌تنی دارند، در محیط‌های پرتنش زندگی می‌کنند یا رویدادهای تروماتیک را پشت سر گذاشته‌اند، بیشتر در معرض ابتلا به این اختلالات قرار دارند. علاوه بر این، افرادی که شخصیت حساس‌تر و آسیب‌پذیرتری دارند، ممکن است بیشتر تحت‌تأثیر عوامل استرس‌زا قرار بگیرند و در نتیجه به بیماری‌های روان تنی مبتلا شوند.
عوارض بیماری اختلال روان تنی
اختلالات روان تنی می‌توانند عواقب جدی و متنوعی برای افراد مبتلا به همراه داشته باشند. این اختلالات نه‌تنها به‌سلامت جسمی بلکه به‌سلامت روان و کیفیت زندگی فرد نیز آسیب می‌رسانند. عوارض این اختلالات شامل دردهای مزمن، خستگی مفرط، مشکلات خواب، اختلالات گوارشی، سردرد، اضطراب، افسردگی، کاهش اعتمادبه‌نفس و اختلال در روابط اجتماعی است. همچنین، این اختلالات می‌توانند منجر به رفتارهای پرخاشگرانه و مخاطره‌آمیز، افت تحصیلی و محدودیت در فعالیت‌های روزمره شوند. در برخی موارد، اختلالات روان‌تنی می‌توانند به بیماری‌های جدی‌تر مانند بیماری‌های قلبی عروقی، مشکلات گوارشی مزمن و اختلالات پوستی منجر شوند.
آیا پیشگیری از اختلالات روان تنی امکان پذیر است
بله اگرچه برخی افراد به دلیل عوامل ژنتیکی مستعدتر به واکنش‌های شدیدتر به استرس هستند، اما می‌توان با اتخاذ برخی استراتژی‌های کاهش استرس، از بروز یا تشدید اختلالات روان تنی پیشگیری کرد. این استراتژی‌ها شامل ورزش منظم، خواب کافی، تغذیه سالم، عدم مصرف الکل، عدم استعمال دخانیات و سایر مواد، مدیتیشن، یوگا، تکنیک‌های آرام‌سازی، ارتباط مؤثر با دیگران، تعیین حدود شخصی و مدیریت زمان است. همچنین، یادگیری مهارت‌های مقابله با استرس و تقویت مهارت‌های ارتباطی نیز در پیشگیری از این اختلالات مؤثر است.
راه های درمان بیماری روان تنی یا سایکوسوماتیک
درمان اختلالات روان تنی نیازمند رویکردی جامع است که هم به جنبه‌های روانی و هم به جنبه‌های جسمی بیماری توجه کند. هدف اصلی این است که به فرد کمک کنیم تا ریشه‌های روانی مشکلات خود را شناسایی کند، مهارت‌های مقابله با استرس را بیاموزد و یک سبک زندگی سالم را اتخاذ کند. روش‌های درمانی رایج برای اختلالات روان‌تنی عبارت‌اند از:
- روان‌درمانی شامل گفتگو با یک روان‌شناس یا روانپزشک است تا به فرد کمک کند تا افکار، احساسات و رفتارهای خود را بهتر درک کند و مهارت‌های لازم برای مدیریت استرس و اضطراب را بیاموزد. روش‌هایی مانند درمان شناختی رفتاری (CBT) بسیار مؤثر هستند
- دارودرمانی با تجویز داروهایی مانند ضدافسردگی‌ها یا داروهای ضداضطراب برای کاهش علائم
- یوگا و مدیتیشن برای کاهش استرس، بهبود تمرکز و افزایش آگاهی از بدن کمک می‌کنند.
- ماساژدرمانی برای کاهش تنش عضلانی و بهبود گردش خون
- ورزش و فعالیت بدنی منظم برای کاهش استرس، بهبود خلق‌وخو و تقویت سیستم ایمنی بدن
سخن پایانی
اختلالات روان تنی نشان از پیچیدگی انسان دارند. این اختلالات به ما یادآور می‌شوند که سلامت روان و جسم ما به‌شدت به هم مرتبط هستند. با شناخت بیشتر این اختلالات و عوامل مؤثر بر آنها، می‌توانیم به روش‌های مؤثرتری به درمان و پیشگیری از آنها بپردازیم. ترکیب رویکردهای روان‌شناختی، جسمی و دارویی، همراه با ایجاد سبک زندگی سالم و حمایت اجتماعی، کلید اصلی بهبودی و پیشگیری از بازگشت این اختلالات است. به یاد داشته باشیم که هر فرد مبتلا، این اختلالات را به‌صورت منحصربه‌فردی تجربه می‌کند و درمان شخصی‌سازی شده برای هر فرد ضروری است. چراکه با درمان مناسب، بسیاری از افراد مبتلا به اختلالات روان‌تنی می‌توانند بهبود قابل‌توجهی را تجربه کنند.
کلینیک پزشک اول به‌عنوان یک مرکز پیشرو در زمینه مغز و اعصاب و روان در ایران، با تمرکز بر روش‌های درمانی بدون دارو و با هدف ارائه خدمات تشخیصی و درمانی با بالاترین کیفیت و استانداردهای بین‌المللی فعالیت می‌کند. این کلینیک با بهره‌گیری از متخصصان برجسته و تکنیک‌های درمانی نوین، به دنبال بهبود کیفیت زندگی بیماران و ارتقای سطح آگاهی جامعه در زمینه بیماری‌های مغز و اعصاب است.
بله، اگر فرد به طور کامل به ریشه‌های روانی این اختلال نپردازد و عوامل استرس‌زا در زندگی او همچنان وجود داشته باشند، ممکن است علائم دوباره ظاهر شوند. برای جلوگیری از این اتفاق، فرد باید به درمان خود ادامه دهد، مهارت‌های مدیریت استرس را یاد بگیرد و سبک زندگی سالمی را در پیش بگیرد.
بله استرس‌های مدرسه، مشکلات خانوادگی یا سرکوب احساسات می‌تواند در کودکان علائم جسمانی مانند دل‌درد، مشکلات خواب، اختلال در عملکرد اندام‌ها، سردرد یا مشکلات پوستی ایجاد کند. برای تشخیص و درمان این اختلال در کودکان، مراجعه به روان‌شناس کودک ضروری است.
اگرچه اختلالات روان‌تنی معمولاً خطر جانی ندارند، اما می‌توانند کیفیت زندگی فرد را به‌شدت کاهش دهند. دردهای مزمن، مشکلات گوارشی و تنفسی، خستگی مداوم و... باعث می‌شوند که فرد نتواند فعالیت‌های روزمره خود را به‌خوبی انجام دهد. در موارد شدید، این اختلالات می‌توانند به مشکلات روانی دیگری مانند افسردگی منجر شوند.
دیدگاه خود را با ما در میان بگذارید