زوال عقل چیست؟ راه های پیشگیری از زوال عقل

زوال عقل، یکی از انواع بیماری های مغز و اعصاب است که به‌تدریج توانایی‌های شناختی، رفتاری و فیزیکی فرد را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. این بیماری، نه‌تنها بر زندگی فرد مبتلا، بلکه بر کل خانواده و اطرافیان او نیز تاثیرگذار است. در این مطلب به این سوال پاسخ داده‌ایم که: زوال عقل چیست. با ما همراه باشید تا با شناخت بهتر زوال عقل، بتوانیم از خود و عزیزانمان در برابر این بیماری محافظت کنیم.

زوال عقل چیست

قبل از هر چیز باید بگوییم که زوال عقل چیست. زوال عقل یا دمانس، یک بیماری مزمن و پیش‌رونده است که در آن توانایی‌های شناختی فرد به‌تدریج تحلیل می‌رود. این بیماری که زیرمجموعه بیماری های مغز و اعصاب به شمار می‌آید، با اختلال در حافظه، زبان، تفکر، قضاوت و توانایی انجام فعالیت‌های روزمره مشخص می‌شود. به زبان ساده‌تر، زوال عقل به معنای از دست‌دادن تدریجی توانایی‌های ذهنی است که بر زندگی روزمره فرد تاثیر می‌گذارد.

انواع زوال عقل

حال که دانستید، زوال عقل چیست، بهتر است با انواع این بیماری آشنا شوید. انواع مختلفی از زوال عقل وجود دارد که هرکدام علل و علائم خاص خود را دارند. در ادامه به برخی از شایع‌ترین انواع زوال عقل اشاره می‌کنیم.

بیماری آلزایمر

آلزایمر چیست؟ بیماری آلزایمر یکی از شایع‌ترین انواع زوال عقل است که به‌تدریج سلول‌های مغز را از بین می‌برد و باعث اختلال در حافظه، تفکر و توانایی‌های روزمره می‌شود. این بیماری معمولا در افراد بالای ۶۵ سال رخ می‌دهد، اما انواع زودرس آن نیز وجود دارد.

زوال عقل عروقی

زوال عقل عروقی یا دمانس عروقی، نوعی زوال عقل است که در اثر مشکلات عروقی در مغز ایجاد می‌شود. حال تفاوت زوال عقل عروقی با سایر انواع زوال عقل چیست؟ به عبارت ساده‌تر، زمانی که رگ‌های خونی مغز آسیب می‌بینند یا مسدود می‌شوند، خون کافی به سلول‌های مغز نمی‌رسد و در نتیجه این سلول‌ها آسیب می‌بینند و می‌میرند. این آسیب به مغز باعث بروز علائم زوال عقل می‌شود.

زوال عقل مختلط

زوال عقل مختلط، وضعیتی است که در آن فرد به‌طور همزمان به چندین نوع زوال عقل مبتلا می‌شود. به عبارت ساده‌تر، زمانی که علائم بیماری‌های مختلفی، مانند آلزایمر و زوال عقل عروقی با هم در یک فرد دیده شود، به آن زوال عقل مختلط می‌گویند. علت اصلی زوال عقل مختلط هنوز به‌طور کامل مشخص نیست، اما افرادی که دارای چندین عامل خطر برای ابتلا به انواع مختلف زوال عقل هستند، مانند سن بالا، فشار خون بالا، دیابت و سابقه خانوادگی، بیشتر در معرض خطر ابتلا به زوال عقل مختلط قرار می‌گیرند. ممکن است یک نوع زوال عقل به مرور زمان به نوع دیگری تبدیل شود یا اینکه هر دو نوع به طور همزمان پیشرفت کنند.

زوال عقل اجسام لویی

زوال عقل اجسام لویی، نوعی بیماری عصبی پیش‌رونده است که بر مغز تاثیر می‌گذارد و باعث تغییراتی در تفکر، رفتار، حرکت و احساسات می‌شود. این بیماری به دلیل تجمع پروتئین‌های غیرطبیعی، به نام اجسام لویی، در سلول‌های عصبی مغز ایجاد می‌شود. علت دقیق ایجاد اجسام لویی و در نتیجه بروز این بیماری هنوز به‌طور کامل شناخته نشده، اما محققان بر این باورند که عوامل ژنتیکی و محیطی در ایجاد آن نقش دارند.

زوال عقل فرونتوتمپورال

زوال عقل فرونتوتمپورال یا FTD ، یک نوع دیگر بیماری عصبی پیش‌رونده است که به‌طور عمده بر روی لوب‌های پیشانی و گیجگاهی مغز تاثیر می‌گذارد. این نواحی از مغز، مسئولیت کنترل رفتار، شخصیت، زبان و تصمیم‌گیری را بر عهده دارند. در نتیجه، افراد مبتلا به FTD اغلب تغییرات قابل‌توجهی در شخصیت، رفتار و توانایی‌های زبانی خود تجربه می‌کنند.

علت دقیق FTD هنوز کاملا مشخص نیست، اما محققان بر این باورند که تغییرات ساختار پروتئین‌های خاصی در مغز، مانند پروتئین تاو، می‌تواند به تخریب سلول‌های عصبی در نواحی جلویی و گیجگاهی منجر شود.

علائم زوال عقل

زوال عقل یا دمانس باعث می‌شود که انجام فعالیت‌های روزمره دشوار شود. البته علائم زوال عقل متنوع و مختلف است و بسته به نوع زوال عقل و مرحله پیشرفت آن، متفاوت است. با این حال، برخی علائم رایج عبارت‌اند از:

• مشکلات حافظه: فراموش‌کردن اطلاعات جدید، مشکل در یادآوری رویدادهای اخیر، گم‌کردن اشیا و تکرار سوالات
• مشکلات در تفکر و قضاوت: مشکل در حل مسائل، تصمیم‌گیری‌های نادرست و مشکل در برنامه‌ریزی و سازماندهی
• مشکلات در زبان: مشکل در پیدا کردن کلمات مناسب، تکرار کلمات یا عبارات و مشکل در درک زبان نوشتاری یا گفتاری
• تغییرات در خلق‌وخو: تحریک‌پذیری، افسردگی، اضطراب، بی‌حوصلگی یا بی‌تفاوتی
• مشکلات در انجام کارهای روزمره: مشکل در رانندگی، پخت‌وپز، مدیریت امور مالی یا استفاده از وسایل الکترونیکی
• تغییرات در رفتار: بی‌قراری، سرگردانی، پرخاشگری یا بی‌توجهی به بهداشت شخصی
• مشکلات در جهت‌یابی: گم‌شدن در مکان‌های آشنا و مشکل در یافتن راه خانه
• تغییرات در شخصیت: تغییر در رفتارهای اجتماعی و از دست‌دادن علاقه به فعالیت‌های قبلی

در ضمن، انواع مختلف زوال عقل، علائم متفاوتی دارند که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌کنیم:

• بیماری آلزایمر: شایع‌ترین نوع زوال عقل است که با مشکلات حافظه آغاز می‌شود و به‌تدریج به سایر حوزه‌های شناختی گسترش می‌یابد.
• زوال عقل عروقی: ناشی از مشکلات گردش خون در مغز است و ممکن است با مشکل در راه‌رفتن، تعادل و کنترل ادرار نیز همراه باشد.
• زوال عقل اجسام لوئی: با نوسانات شناختی، توهمات بصری و مشکلات حرکتی مشخص می‌شود.
• زوال عقل فرونتوتمپورال: با تغییرات در رفتار، شخصیت و زبان مشخص می‌شود.

علت زوال عقل چیست

زوال عقل یک بیماری پیچیده است که دلایل مختلفی برای بروز آن وجود دارد. هرچند که هنوز همه جوانب این بیماری به‌طور کامل شناخته نشده، اما در ادامه توضیح خواهیم داد که برخی از مهم‌ترین عوامل اصلی بروز زوال عقل چیست.

• تغییرات در مغز: اصلی‌ترین دلیل زوال عقل، تغییرات ساختاری و شیمیایی در مغز است. این تغییرات باعث مرگ سلول‌های مغزی و تشکیل پلاک‌ها و گره‌های پروتئینی می‌شود که ارتباط بین سلول‌های مغزی را مختل می‌کند.
• بیماری آلزایمر: شایع‌ترین علت زوال عقل محسوب می‌شود. در این بیماری، پلاک‌های آمیلوئید و گره‌های نوروفیبریلاری در مغز تشکیل شده و باعث تخریب سلول‌های مغزی می‌شوند.
• زوال عقل عروقی: این نوع زوال عقل در اثر مشکلات عروقی مغز، مانند سکته ایجاد می‌شود. انسداد یا پارگی رگ‌های خونی مغز باعث کاهش خون‌رسانی به سلول‌های مغزی و مرگ آن‌ها می‌شود.

برخی عوامل نیز می‌توانند خطر ابتلا به زوال عقل را افزایش دهند، از جمله:

• افزایش سن
• داشتن سابقه خانوادگی
• فشار خون بالا
• دیابت کنترل‌نشده
• کلسترول بالا
• چاقی
• کم‌تحرکی
• افسردگی
• تروماهای مغزی

علت زوال عقل در جوانی

زوال عقل معمولا با افزایش سن مرتبط است، اما در برخی موارد افراد جوان نیز به این بیماری مبتلا می‌شوند. زوال عقل در جوانی یا زوال عقل زودرس، دلایل مختلفی دارد و اغلب تشخیص آن چالش‌برانگیز است. از شایع‌ترین علت زوال عقل در جوانی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• علل ژنتیکی: برخی از انواع زوال عقل، مانند بیماری آلزایمر زودرس یا برخی از انواع زوال عقل فرونتوتمپورال، ناشی از جهش‌های ژنتیکی هستند.
• بیماری‌های متابولیک: اختلالاتی، مانند بیماری هانتینگتون یا بیماری تای-ساخس می‌توانند باعث زوال عقل در سنین جوانی شوند.
• تروماهای مغزی: ضربه شدید به سر به سلول‌های مغزی آسیب می‌رساند و ممکن است منجر به زوال عقل شود.
• عفونت‌های مغزی: برخی عفونت‌های مغزی، مانند مننژیت یا انسفالیت، می‌توانند باعث التهاب مغز و در نتیجه زوال عقل شوند.
• تومورهای مغزی: تومورهای مغزی، به‌ویژه تومورهایی که در مناطق مهم مغز قرار دارند، باعث اختلال در عملکرد مغز و زوال عقل می‌شوند.
• اختلالات خود ایمنی: برخی از بیماری‌های خود ایمنی که به مغز حمله می‌کنند، مانند لوپوس یا مولتیپل اسکلروزیس، می‌توانند باعث زوال عقل شوند.
• سوءمصرف مواد مخدر: مصرف طولانی‌مدت مواد مخدر و الکل به سلول‌های مغزی آسیب می‌رساند و باعث زوال عقل می‌شود.

راه های تشخیص بیماری دمانس

تا اینجای مطلب، حتما می‌خواهید بدانید که روش تشخیص زوال عقل چیست. باید بگوییم که تشخیص دقیق بیماری دمانس نیازمند یک ارزیابی کامل توسط پزشک مغز و اعصاب است. این ارزیابی معمولا شامل مراحل زیر می‌شود.

معاینه فیزیکی

پزشک، علائمی مانند ضعف عضلانی، اختلال در تعادل، کاهش حس و سایر مشکلات عصبی و همینطور علائمی، مانند تب، کاهش وزن، درد و سایر علائم عمومی را بررسی می‌کند.

آزمایشات روانشناختی

تست‌های حافظه برای ارزیابی توانایی فرد در یادگیری اطلاعات جدید و بازیابی اطلاعات قبلی استفاده می‌شوند. تست‌های زبان نیز برای ارزیابی توانایی فرد در درک و تولید زبان مورد استفاده قرار می‌گیرند.

هدف پزشک مغز و اعصاب از تست‌های توجه و تمرکز هم ارزیابی توانایی فرد در تمرکز و انجام چندین کار، به‌طور همزمان است. نقش تست‌های عملکرد اجرایی نیز ارزیابی توانایی فرد در برنامه‌ریزی، سازمان‌دهی و حل مسئله است.

تصویربرداری از مغز

در این روش، ام‌آرآی (MRI) برای بررسی تغییرات ساختاری در مغز؛ سی‌تی‌اسکن (CT scan) برای بررسی تغییرات ساختاری در مغز و نیز تشخیص خونریزی مغزی و پت‌اسکن (PET scan) هم برای بررسی فعالیت متابولیکی مغز استفاده می‌شود.

در این روش ممکن است از نوار مغز (EEG) استفاده شود؛ روشی که فعالیت الکتریکی مغز را ثبت می‌کند. در این روش، الکترودهایی روی پوست سر قرار می‌گیرند که فعالیت الکتریکی سلول‌های مغز را دریافت کرده و آن را به‌صورت امواج بر روی یک نمودار ثبت می‌کنند.

آزمایش خون

برای بررسی وجود عفونت‌ها، کمبود ویتامین‌ها، مشکلات تیروئید و سایر اختلالات که ممکن است باعث علائم مشابه دمانس شوند، آزمایش خون تجویز می‌شود.

آزمایش مایع مغزی نخاعی

در برخی موارد، ممکن است نمونه‌ای از مایع مغزی نخاعی برای بررسی وجود عفونت یا سایر اختلالات گرفته شود.

آزمایش ژنتیک

گاهی ممکن است پزشک، آزمایش ژنتیک را برای بررسی وجود جهش‌های ژنی مرتبط با دمانس توصیه کند.

بیماری های مرتبط با زوال عقل

زوال عقل، یک اصطلاح کلی است که به مجموعه ای از اختلالات مغزی اطلاق می‌شود که با ویژگی اختلال در حافظه، تفکر، زبان، قضاوت و توانایی انجام فعالیت‌های روزمره مشخص می‌شوند. از بیماری‌های مرتبط با زوال مغز می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.

آسیب تروماتیک مغزی

آسیب تروماتیک مغزی (TBI)، که معمولا در اثر ضربات شدید به سر رخ می‌دهد، یکی از عوامل شناخته‌شده در افزایش خطر ابتلا به زوال عقل در بلندمدت محسوب می‌شود. این ارتباط، به‌ویژه در افرادی که چندین بار دچار آسیب مغزی شده‌اند، قوی‌تر است.

انواع آسیب تروماتیک مغزی که خطر زوال عقل را افزایش می‌دهند، عبارت‌اند از:

• آسیب مغزی شدید: این نوع آسیب‌ها معمولا در اثر حوادث شدید، مانند تصادف رانندگی، سقوط از ارتفاع و ضربات شدید به سر رخ می‌دهند.
• آسیب مغزی خفیف (ضربه مغزی): حتی ضربه‌های خفیف به سر نیز می‌توانند خطر ابتلا به زوال عقل را افزایش دهند، به‌خصوص اگر به‌طور مکرر رخ دهند.

بیماری هانتینگتون

بیماری هانتینگتون، یک اختلال عصبی وراثتی است که به مرور زمان باعث تخریب سلول‌های عصبی در مغز می‌شود. این بیماری، نه‌تنها بر حرکات فرد تاثیر می‌گذارد، بلکه به‌تدریج باعث اختلال در عملکردهای شناختی و روانی و در نهایت زوال عقل می‌شود. علائم بیماری هانتینگتون معمولا در سنین 30 تا 50 سالگی ظاهر می‌شوند، اما گاهی در سنین پایین‌تر یا بالاتر نیز بروز پیدا می‌کنند. این علائم به‌تدریج بدتر می‌شوند.

بیماری پارکینسون

بیماری پارکینسون، یک اختلال عصبی پیش‌رونده است که عمدتا بر حرکات بدن تاثیر می‌گذارد؛ اما نکته قابل‌توجه این است که بسیاری از افراد مبتلا به بیماری پارکینسون، به‌ویژه در مراحل پیشرفته بیماری، دچار مشکلات شناختی و زوال عقل نیز می‌شوند.

در حال حاضر درمانی قطعی برای زوال عقل مرتبط با پارکینسون وجود ندارد، اما درمان‌های مختلفی برای مدیریت علائم و بهبود کیفیت زندگی بیماران در دسترس است. این درمان‌ها، شامل داروها، درمان‌های حمایتی و درمان‌های تخصصی، مانند فیزیوتراپی و کاردرمانی است.

کروتزفلد جاکوب

بیماری کروتزفلد-جاکوب (CJD) یک اختلال مغزی نادر و کشنده به شمار می‌آید که به‌سرعت پیشرفت می‌کند و باعث زوال عقل می‌شود. این بیماری به دلیل تجمع پروتئین‌های غیرطبیعی در مغز رخ می‌دهد که منجر به تخریب تدریجی سلول‌های عصبی می‌شود. در حال حاضر درمانی قطعی برای بیماری کروتزفلد-جاکوب وجود ندارد. درمان‌ها بیشتر بر روی کنترل علائم و بهبود کیفیت زندگی بیمار متمرکز هستند.

عوارض زوال عقل چیست

زوال عقل، علاوه بر مشکلات حافظه، تفکر و زبان، عوارض دیگری نیز به همراه دارد که بر روی کیفیت زندگی فرد و خانواده‌اش تاثیر می‌گذارد. در ادامه بررسی می‌کنیم که عوارض آزاردهنده زوال عقل چیست.

عوارض جسمی

• مشکلات تغذیه‌ای: کاهش اشتها، مشکلات بلع و در نتیجه کاهش وزن
• عفونت‌ها: به دلیل ضعف سیستم ایمنی و کاهش توانایی مراقبت از خود، افراد مبتلا به زوال عقل، مستعد ابتلا به عفونت‌های مختلف، به‌ویژه عفونت‌های دستگاه تنفسی هستند
• زخم بستر: در افرادی که تحرک کمی دارند، احتمال ایجاد زخم بستر در اثر فشار طولانی‌مدت بر پوست افزایش می‌یابد
• مشکلات خواب: اختلالات خواب، مانند بی‌خوابی یا خواب‌آلودگی در طول روز شایع است

عوارض روانی و رفتاری

• تغییرات شخصیتی: تغییرات در خلق‌و‌خو، افزایش تحریک‌پذیری، بی‌قراری و پرخاشگری
• توهمات و هذیان‌ها: دیدن یا شنیدن چیزهای غیرواقعی
• اضطراب و افسردگی: احساس غم، اضطراب و ناامیدی
• رفتارهای تکراری: انجام کارهای تکراری به‌صورت بی‌هدف
• سرگردانی: گم‌شدن در مکان‌های آشنا

عوارض اجتماعی

• از دست‌دادن استقلال: نیاز به مراقبت مداوم و کاهش توانایی انجام فعالیت‌های روزمره
• اختلال در روابط اجتماعی: کاهش تعاملات اجتماعی و انزوا
• بار مالی: هزینه‌های مراقبت از فرد مبتلا به زوال عقل معمولا بسیار بالاست
• تاثیر بر خانواده: زوال عقل بر کل خانواده تاثیر می‌گذارد و باعث ایجاد استرس، خستگی و احساس گناه در اعضای خانواده می‌شود

در مراحل پیشرفته بیماری، زوال عقل می‌تواند منجر به مرگ شود. مرگ معمولا در اثر عوارضی، مانند عفونت، سوءتغذیه یا مشکلات تنفسی رخ می‌دهد. مهم است بدانیم که هر فرد مبتلا به زوال عقل ممکن است عوارض متفاوتی را تجربه کند و شدت این عوارض نیز در افراد مختلف، متفاوت است.

چگونگی پیشگیری از زوال عقل

اگرچه هیچ راه قطعی برای جلوگیری از تمام انواع زوال عقل وجود ندارد، اما با اتخاذ سبک زندگی سالم و مراقبت از سلامت عمومی می‌توان خطر ابتلا به آن را کاهش داد. در این بخش توضیح می‌دهیم که راهکارهای پیشگیری از زوال عقل چیست؟

• تغذیه سالم: مصرف سبزیجات، میوه‌ها، غلات کامل و ماهی‌های چرب و کاهش مصرف گوشت قرمز، غذاهای فرآوری‌شده و قندهای افزوده
• فعالیت بدنی منظم: حداقل 150 دقیقه فعالیت هوازی متوسط در هفته داشته باشید؛ برای تقویت عضلات، تمرینات قدرتی انجام دهید؛ پیاده‌روی، دویدن، شنا و یوگا را از برنامه‌های خود حذف نکنید
• کنترل عوامل خطر: کنترل فشار خون، قند خون و کلسترول، ترک سیگار، مدیریت استرس و حفظ وزن سالم
• تحریک ذهنی: یادگیری مهارت‌های جدید، مانند زبان‌آموزی یا نواختن یک ساز، حل جدول و پازل، مطالعه و شرکت در فعالیت‌های اجتماعی و شرکت در کلاس‌های آموزشی و کارگاه‌ها
• خواب کافی: خواب شبانه، به‌مدت 7 تا 9 ساعت و ایجاد یک روتین خواب منظم
• معاینات منظم: مراجعه منظم به پزشک برای بررسی سلامت عمومی و کنترل عوامل خطر و انجام آزمایشات تشخیصی به‌موقع

راه های درمان زوال عقل

متاسفانه تاکنون درمانی قطعی برای زوال عقل کشف نشده است. با این حال، درمان‌های مختلفی وجود دارند که می‌توانند پیشرفت بیماری را کند و علائم بیماری را مدیریت کنند و کیفیت زندگی فرد مبتلا و خانواده‌اش را بهبود بخشند. در ادامه این بخش بررسی می‌کنیم که رایج‌ترین روش‌های درمان زوال عقل چیست.

گفتار درمانی

گفتاردرمانی، یکی از روش‌های درمانی موثر در مدیریت زوال عقل محسوب می‌شود. این روش درمانی به بهبود و حفظ مهارت‌های ارتباطی، شناختی و بلع در افراد مبتلا به زوال عقل کمک می‌کند. مشکلات زبانی، گفتاری‌، بلع و مشکلات شناختی از طریق گفتاردرمانی قابل بهبود هستند. گفتاردرمانی از طریق بهبود ارتباط، حفظ استقلال، کاهش اضطراب و افسردگی و بهبود کیفیت زندگی به بهبود حال بیماران مبتلا به زوال عقل کمک می‌کند.

روان درمانی

روان درمانی، یکی دیگر از روش‌های موثر در مدیریت زوال عقل به شمار می‌آید که نقش بسیار مهمی در بهبود کیفیت زندگی افراد مبتلا و خانواده‌هایشان ایفا می‌کند. روان‌درمانی به دلیل کاهش علائم روانی، بهبود کیفیت زندگی، افزایش توانایی‌های شناختی و حمایت از خانواده برای بهبود شرایط بیماران زوال عقل مناسب است.

درمان شناختی رفتاری

درمان شناختی رفتاری (CBT) یکی دیگر از روش‌های درمانی موثر در مدیریت علائم و بهبود کیفیت زندگی افراد مبتلا به زوال عقل است. این روش بر روی تغییر افکار و رفتارهای منفی تمرکز دارد و به افراد کمک می‌کند تا با تغییرات ناشی از بیماری بهتر کنار بیایند.

درمان شناختی رفتاری، باعث کاهش اضطراب و افسردگی، بهبود کیفیت خواب و افزایش توانایی‌های شناختی، از جمله بهبود ارتباطات و افزایش استقلال می‌شود و این کار را از طریق شناسایی افکار و باورهای منفی، به چالش کشیدن افکار منفی، آموزش مهارت‌های جدید و تغییر رفتار انجام می‌دهد.

سخن پایانی

در این مطلب آموختیم که زوال عقل چیست و چه علائمی دارد. زوال عقل را می‌توان سایه‌ای بر مغز دانست که با فراموشی و اختلالات شناختی همراه است. با شناخت عوامل خطر و اتخاذ روش‌های پیشگیری، مانند تغذیه سالم، فعالیت بدنی و تحریک ذهنی، می‌توان از بروز این بیماری پیشگیری و به سلامت مغز کمک کرد. اگر خود یا عزیزانتان با علائم این بیماری مواجه شدید، هرچه زودتر به کلینیک پزشک اول مراجعه کنید.