شاید تابه‌حال کلمه تروما را در شبکه‌های اجتماعی یا بین دوستان خود زیاد شنیده باشید؛ اما منظور از تروما چیست؟ منظور از کلمه تروما یا روان زخم تأثیری است که یک اتفاق آسیب‌زا مثل جنگ، تجاوز جنسی و... بر روان انسان به همراه دارد. این وضعیت می‌تواند طیف وسیعی از علائم جسمی و روانی را ایجاد کند که ممکن است پس از چند هفته برطرف شوند یا اینکه تا سال‌ها ادامه داشته باشند. خوشبختانه با درمان مناسب می‌توان این علائم را تا حد زیادی مدیریت کرد. پس در ادامه این مقاله از وب‌سایت کلینیک روانشناسی و مشاوره پزشک اول با ما همراه باشید تا با انواع تروما، علل، علائم و روش‌های درمان آن آشنا شوید.
روان زخم یا تروما چیست؟
کلمه تروما در لغت به معنای زخم، شوک یا جراحت است؛ ولی منظور از تروما در روانشناسی تأثیری است که حوادث بسیار استرس‌زا، ترسناک یا ناراحت‌کننده بر روان انسان به همراه دارد. در واقع تروما واکنش فرد نبست به اتفاقی است که ظرفیت مواجهه و هضم آن را ندارد. این تجربه ممکن است یک‌بار اتفاق بیفتد یا بارها تکرار شود و همچنین ممکن است مجموعه‌ای از وقایع باشد که برای خود فرد یا اطرافیانش رخ می‌دهد. برای مثال این اتفاقات می‌تواند شامل ازدست‌دادن والدین، تصادفات رانندگی، خشونت فیزیکی، تجاوز جنسی، تجارب جنگی، بلایای طبیعی و... باشد.
پس از مواجهه با این‌گونه تجربیات فرد معمولاً این تجربه را در ذهن خود بارهاوبارها مرور می‌کند و راجع به آنچه اتفاق افتاده فکر می‌کند. همچنین این اتفاق تغییراتی در عملکرد مغز ایجاد می‌کند که باعث هوشیاری بیش از حد در موقعیت‌های مختلف، کاهش احساس امنیت و افزایش تحریک‌پذیری می‌شود؛ در این شرایط فرد احساس می‌کند که هر لحظه ممکن است فاجعه‌ای رخ دهد. علاوه بر این یک فرد آسیب‌دیده طیف وسیعی از احساسات مانند درماندگی، ترس، خشم و غم را نیز بلافاصله پس از آن یا در طولانی‌مدت تجربه می‌کند.
البته به این نکته هم دقت کنید که افراد تجربیات را متفاوت پردازش می‌کنند و واکنش همه افراد به هر رویدادی یکسان نیست. یعنی حادثه‌ای که باعث بروز تروما در یک فرد می‌شود، ممکن است برای فرد دیگری مشکلی ایجاد نکند. همچنین تروما در هر سنی می‌تواند اتفاق بیفتد و هم کودکان و هم بزرگسالان در معرض خطر هستند.
انواع تروما در روانشناسی چیست
بسیاری از تجربیات مهم زندگی می‌توانند آسیب‌زا باشند و باعث ایجاد تروما شوند. به همین دلیل انواع مختلفی از تروما وجود دارد که پیامدهای متفاوتی برای سلامت روان دارند؛ در ادامه با برخی از آن‌ها آشنا می‌شویم:
تروما در کودکان و نوجوانان
تروما در کودکان و نوجوانان یکی از رایج‌ترین انواع تروما روانی است که ناشی از تجارب نامطلوب دوران کودکی است. در واقع منظور از تجارب دوران کودکی طیف وسیعی از موقعیت‌های سخت و بالقوه آسیب‌زا مثل نادیده‌گرفته‌شدن، تحقیر، سوءاستفاده جنسی و... است که کودکان یا به طور مستقیم با آن مواجه می‌شوند یا شاهد آن هستند. مواجه با این رویدادها ممکن است پیوند عاطفی بین کودک و والدین را مختل کند و بر روند طبیعی رشد تأثیر منفی بگذارد. علاوه بر این معمولاً آسیب عاطفی از این اتفاق‌ها می‌تواند تا بزرگسالی ادامه داشته باشد و احتمال ابتلا به مشکلات روانی را افزایش دهد. به همین علت والدین در صورت مشاهده هر یک از علائم و اتفاقات گفته شده در مورد فرزندان خود باید با مشاوره کودک و نوجوان صحبت کرده و راهنمایی دریافت کنند.
ترومای فیزیکی
ترومای فیزیکی به هرگونه آسیب بدنی ناشی از حوادث، تصادف یا بلایای طبیعی گفته می‌شود که می‌تواند پیامدهای روانی و عاطفی عمیقی ایجاد کند. منظور از آسیب بدنی شکستگی استخوان، سوختگی، جراحت جدی، آسیب مغزی و... است. در واقع تجربه این نوع آسیب‌های جسمی به دلیل احساس درد شدید، ازدست‌دادن عملکرد بدنی و مواجهه با مرگ‌ومیر منجر به ایجاد واکنش‌های روانی می‌شود که ممکن است به‌اندازه خود آسیب فیزیکی شدید و پیچیده باشند. البته تأثیرات روانی ترومای فیزیکی به عوامل متعددی مثل شدت آسیب، مدت‌زمان بهبودی، دریافت حمایت اجتماعی و تجربه‌های قبلی فرد نیز بستگی دارد.
ترومای عاطفی
ترومای عاطفی یکی دیگر از انواع روان زخم است که ناشی از واکنش‌های روانی و عاطفی نسبت به تجارب استرس‌زایی مانند خشونت، طردشدن، تنهایی و... است. در واقع تجربه این‌گونه اتفاقات به احساس امنیت، کنترل یا ارزش‌های شخصی فرد آسیب می‌زند و می‌تواند تأثیرات عمیقی بر سلامت روانی فرد داشته باشد که به شکل‌های مختلفی بروز می‌یابد. به همین دلیل افرادی که دچار ترومای عاطفی می‌شوند ممکن است به‌صورت کوتاه‌مدت یا بلندمدت علائم جسمی یا روانی مختلفی را تجربه کنند.
مولتی تروما
مولتی تروما به وقوع هم‌زمان یا متوالی چندین تجربه آسیب‌زا و استرس‌زا اشاره دارد که می‌تواند سلامت روانی را به‌شدت تحت‌تأثیر قرار دهد. همچنین مولتی تروما در شرایطی که فردی یک اتفاق آسیب‌زننده را به طور مکرر تجربه می‌کند نیز رخ می‌دهد؛ برای مثال کودکی بارها مورد سوءاستفاده جنسی قرار می‌گیرد، زیرا امکان فرار یا درخواست کمک ندارد. افرادی که دچار مولتی تروما می‌شوند، احتمال بیشتری برای ابتلا به اختلالات روانی مثل اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)، اضطراب، افسردگی و... وجود دارد. همچنین این افراد علائمی مانند بی‌خوابی، پرخاشگری و تغییر در رفتار را نیز تجربه می‌کنند.
علت تروما چیست
اغلب مراجعه‌کنندگان از پزشک می‌پرسند که علت تروما چیست؟ در پاسخ باید گفت که متاسفانه علت دقیق بروز تروما مشخص نیست، یعنی نمی‌توان گفت دقیقاً چه اتفاقی باعث بروز تروما در افراد می‌شود؛ زیرا این موضوع بیشتر به نحوه واکنش فرد نسبت به یک اتفاق استرس‌زا مربوط است. در واقع ممکن است فردی تجربیات مشابهی با شخص دیگری داشته باشد؛ اما به طور متفاوت یا برای مدت طولانی‌تری تحت‌تأثیر قرار بگیرید؛ ولی به‌صورت کلی رویدادهای زیر می‌توانند خطر ابتلا به تروما را افزایش دهند:
- سوءاستفاده جنسی
- خشونت خانگی
- جنگ یا حمله تروریستی
- ازدست‌دادن عزیزان
- تجربه تحقیر، بی‌توجهی یا نادیده‌گرفته‌شدن
- تصادفات رانندگی، آسیب‌دیدن، جراحت یا حملات شدید
- محرومیت هیجانی در دوران کودکی؛ یعنی نادیده‌گرفتن نیازهای عاطفی و هیجانی کودک مثل محبت و... توسط والدین
علائم ترومای روحی چیست
علائم تروما به دودسته علائم فیزیکی و علائم روانی تقسیم می‌شوند و این علائم در افراد مختلف از خفیف تا شدید متغیر است. علائم روانی ممکن است بر نگرش، رفتار، عملکرد و دیدگاه فرد نسبت به جهان تأثیرگذار باشند و علائم فیزیکی نیز همان‌طور که از نامش مشخص است باعث ناراحتی‌های جسمی می‌شود. در ادامه با این علائم بیشتر آشنا می‌شویم:
نشانه های فیزیکی تروما
حال که متوجه علائم تروما شدیم، لازم است بدانیم نشانه‌های فیزیکی تروما چیست. جالب است بدانید که علائم و نشانه‌های فیزیکی تروما ناشی از فعال‌شدن سیستم عصبی سمپاتیک و ترشح هورمون‌های آدرنالین، نورآدرنالین و کورتیزل است که بدن را برای پاسخ جنگ یا گریز آماده می‌کند. این اتفاق باعث بروز علائم زیر می‌شود که ممکن است تا مدت زیادی ادامه داشته باشد:
- علائم گوارشی مثل استفراغ، اسهال و غیره
- دردهای جسمانی مثل سردرد
- احساس خستگی
- تعریق غیرطبیعی
- احساس پرش عضلات
- سوءمصرف مواد مخدر یا الکل
- افزایش ضربان قلب
- انقباض عضلانی
- اختلال عملکرد جنسی؛ مانند اختلال نعوظ یا مشکل در ارگاسم
- افزایش یا کاهش اشتها
نشانه های روانی تروما
علاوه بر علائم جسمی، تروما باعث تجربه علائم و نشانه‌های روانی متعددی نیز می‌شود که برخی از آن‌ها شامل موارد زیر است:
- برانگیختگی یا تحریک‌پذیری شدید
- هوشیاری بیش از حد
- احساس غم و اندوه، خشم و عصبانیت، ترس، گیجی، ناامیدی یا درماندگی
- بروز اختلال در خواب مثل بی‌خوابی یا پرخوابی و کابوس‌های شبانه
- افت عملکرد و ناتوانی در انجام فعالیت‌های روزمره
- نوسانات خلقی مثل بروز پرخاشگری و غیره
- انجام رفتارهای اجتنابی
- کناره‌گیری از دیگران و انزواطلبی
- مشکل در توجه، تمرکز و بازیابی حافظه
- احساس گناه، شرم، بی‌ارزشی و سرزنش خود
- ابتلا به اختلالات روانی مثل افسردگی یا اضطراب
- فلاش‌بک؛ یعنی مرور مداوم رویداد آسیب‌زا
- ازدست‌دادن علاقه نسبت به فعالیت‌هایی که قبلاً لذت‌بخش بودند
البته برخی افراد پس از تروما دچار تغییرات روانی مثبت می‌شوند. این اتفاق زمانی رخ می‌دهد که فرد توانایی بالایی در تاب‌آوری، مهارت‌های مقابله‌ای و ایجاد حس خودکارآمدی داشته باشد. در این شرایط فرد خودش را قربانی یک حادثه تصور نمی‌کند و تلاش می‌کند پس از یک رویداد تروماتیک روابط خود را بهبود ببخشد و درک عمیق‌تری از زندگی به دست آورد.
چه زمانی باید به روانشناس مراجعه کنیم؟
ترومای روحی یک پاسخ طبیعی به یک موقعیت ناراحت‌کننده است؛ اما در برخی شرایط فرد باید به دنبال درمان حرفه‌ای آن باشد. اگر پس از یک ماه علائم بهبود نیافت یا اینکه علائم به حدی شدید است که در عملکرد روزمره اختلال ایجاد می‌کند، مراجعه به روانشناس می‌تواند مؤثر باشد.
روانشناس می‌تواند به فرد کمک کند تا انعطاف‌پذیری را تمرین کند، مهارت‌های مقابله‌ای را یاد بگیرد و با احساسات متعارض خود مواجه شود. همچنین بدون دریافت درمان حرفه‌ای، ممکن است علائم تشدید شوند و خطر بروز افسردگی، افکار خودکشی و اقدام به خودکشی افزایش یابد.
تفاوت تروما با استرس
استرس و تروما در روانشناسی هر دو متاسفانه تأثیرات منفی بر سلامت روان می‌گذارند؛ اما دو مفهوم متفاوت در زمینه سلامت روان هستند و تفاوت اصلی آن‌ها در شدت، مدت‌زمان، نوع علائم و دلیل بروز آن‌ها است. استرس واکنش طبیعی بدن به چالش‌ها یا فشارهای خارجی است که می‌تواند در کوتاه‌مدت یا بلندمدت به‌صورت علائم فیزیکی یا روانی احساس شود. همچنین تا حدودی می‌تواند با ایجاد انگیزه به عملکرد بهتر فرد کمک کند.
در طرف مقابل تروما نتیجه تجربه یا مشاهده یک اتفاق استرس‌زا است که بر روان انسان تأثیر منفی می‌گذارد و آسیب روانی عمیقی ایجاد می‌کند. تروما معمولاً تأثیر طولانی‌مدت و شدیدتری نسبت به استرس دارد و ممکن است منجر به اختلالات روانی مانند اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) شود.
روان زخم چقدر شایع است؟
کنسرسیوم جهانی بررسی سلامت روان بر اساس نظرسنجی از نزدیک به ۶۹۰۰۰ بزرگسال در ۲۴ کشور دریافت که ۷۰ درصد از بزرگسالان حداقل یک‌بار در زندگی خود ترومای روانی را تجربه کرده‌اند. همچنین جالب است بدانید که بیش از نیمی از موارد بروز تروما ناشی از تجربه حوادث زیر است:
- شاهد مرگ یک نفر بودن
- تجربه مرگ غیرمنتظره یکی از عزیزان
- سرقت
- تصادف رانندگی خطرناک
- تجربه یک بیماری یا جراحت جدی
ارتباط ptsd و تروما چیست؟
اختلال PTSD یا استرس پس از سانحه یک اختلال روانی جدی است و زمانی ایجاد می‌شود که علائم تروما در هفته‌ها و ماه‌های پس از حادثه تروماتیک ادامه داشته باشد یا بدتر شود. این اختلال با علائمی مثل اضطراب شدید، نشخوار فکری و… همراه است. همچنین یکی دیگر از علائم PTSD انجام رفتارهای اجتنابی است. رفتارهای اجتنابی شامل اجتناب از فکرکردن به رویداد آسیب‌زا، بازدید از مکانی که در آن رخ داده است یا سایر محرک‌های مربوط به آن است.
اختلال PTSD ممکن است سال‌ها طول بکشد؛ ولی درمان مناسب می‌تواند به افراد در مدیریت علائم و بهبود کیفیت زندگی کمک کند. البته همه افرادی که تروما را تجربه می‌کنند به این اختلال مبتلا نمی‌شوند؛ در واقع مواردی مثل عدم دریافت حمایت اجتماعی، سابقه اضطراب یا افسردگی قبلی با برخورد هم‌زمان با سایر عوامل استرس‌زا مانند مشکلات مالی می‌توانند شانس ابتلا به این اختلال را افزایش دهند.
درمان ترومای روحی چیست؟
خوشبختانه تروما در روانشناسی یا روان زخم قابل‌درمان است که یکی از مؤثرترین روش‌های درمان آن روان‌درمانی است. روان‌درمانی شامل رویکردهای مختلفی است که می‌تواند کمک کند علائم ناشی از تروما و کیفیت زندگی بهبود یابد. برخی از رایج‌ترین رویکردهای روان‌درمانی برای درمان تروما شامل موارد زیر است:
درمان شناختی رفتاری
درمان شناختی رفتاری یا CBT یکی از رویکردهای روان‌درمانی است که در آن بر ارتباط بین افکار و باورها بر احساسات و الگوهای رفتاری تمرکز می‌شود. یعنی درمانگر ابتدا به فرد کمک می‌کند باورهای غلط خود را تشخیص دهید و تأثیر آن را بر احساس و رفتار خود درک کند. سپس باید باورهای صحیح و مثبتی را جایگزین کند تا به احساسات مثبت و الگوهای رفتاری بهتری منجر شود.
تجربه سوماتیک
تجربه سوماتیک یک رویکرد درمانی جدید برای مدیریت و درمان تروما است که با تمرکز بر ارتباط بین ذهن و بدن به افراد کمک می‌کند تا تنش‌ها و انرژی‌های انباشته شده را آزاد کنند و بهبود یابند. به عبارت دقیق‌تر این رویکرد در مقایسه با سایر رویکردهای روان‌درمانی که بر روی صحبت‌کردن در مورد تجربیات متمرکز هستند، بیشتر به بدن و احساسات فیزیکی توجه دارد؛ زیرا بر این اصل استوار است که ترومای روانی نه‌تنها در ذهن بلکه در بدن نیز ذخیره می‌شود.
این روش درمانی با استفاده از تنظیم سیستم عصبی، افزایش آگاهی بدنی و رهایی تدریجی به کاهش علائم، افزایش آگاهی بدنی و تسریع روند بهبودی کمک می‌کند. همچنین تمرینات تنفسی، انجام حرکات بدنی ملایم، تمرکز بر حس‌های بدنی، شناخت تغییرات بدن به هنگام یادآوری خاطرات و ایجاد هماهنگی بین ذهن و بدن از جمله روش‌های کاربردی در روش تجربه سوماتیک هستند. در نتیجه این روش می‌تواند به‌عنوان یک ابزار مکمل در کنار درمان‌های شناختی رفتاری یا سایر روش‌های روان‌درمانی مورداستفاده قرار گیرد.
حساسیت زدایی و پردازش دوباره حرکات چشم
در روش حساسیت‌زدایی و پردازش مجدد حرکات چشم یا EMDR از حرکات چشم یا سایر تحریک‌های حسی برای کاهش شدت خاطرات تروماتیک استفاده می‌شود. در واقع روش EMDR بر این اصل استوار است که ذهن و بدن دارای یک توانایی ذاتی برای پردازش و بهبود تروما هستند؛ اما وقتی فرد با یک تجربه تروماتیک مواجه می‌شود، این فرایند مختل شود و خاطرات ناشی از آن پردازش نمی‌شوند. سپس این خاطرات پردازش نشده می‌توانند باعث ایجاد اضطراب، فلش‌بک، کابوس‌ها و سایر علائم تروما شوند. در نتیجه هدف اصلی EMDR این است که با استفاده از حرکات چشم یا تحریک دوطرفه به مغز کمک کند تا خاطرات تروماتیک را در یک فضای امن و کنترل‌شده به شکل مؤثری پردازش کند.
روش های مقابله با تروما و آسیب های آن
برخی روش‌های مقابله‌ای و تمرین‌های خودمراقبتی می‌تواند به افراد کمک کند تا علائم روانی و جسمی تروما را بهتر مدیریت کنند؛ برخی از این روش‌ها عبارت‌اند از:
ورزش کردن
افراد مبتلا به روان زخم بهتر است در بیشتر روزهای هفته حداقل ۳۰ دقیقه در روز ورزش کنند. زیرا تروما با تغییراتی که در مغز ایجاد می‌کند باعث افزایش هورمون‌های استرس و فعال‌شدن پاسخ جنگ یا گریز در بدن می‌شود و در این شرایط ورزش می‌تواند به کاهش این هورمون‌ها و افزایش آرامش کمک می‌کند.
حضور داشتن در جمع
کناره‌گیری از دیگران یکی از علائم رایج تروما است؛ ولی بهتر است تاحدامکان فرد ارتباط خود با دوستان و خانواده را حفظ کند تا دچار احساس تنهایی و انزوا نشود. همچنین حفظ روابط اجتماعی در پیشگیری از اختلال PTSD و بهبود سطح خلق‌وخو نقش مهمی دارد.
تسلط به اعصاب
منظور از تسلط به اعصاب افزایش ذهن‌آگاهی یا مایندفولنس است. در این روش با استفاده از روش‌هایی مثل تنفس آگاهانه، مدیتیشن و سایر تمرین‌های مبتنی بر تمرکز حواس به افراد کمک می‌کنند تا در زمان حال حضور داشته باشند و نسبت به تغییرات بدنی خود آگاه باشند.
اهمیت دادن به سلامتی و خواب مناسب
تروما می‌تواند کیفیت خواب و زندگی فرد را به‌شدت تحت‌تأثیر قرار دهد؛ در این شرایط انتخاب یک سبک زندگی سالم و تلاش برای بهبود کیفیت خواب می‌تواند به افراد در بهبود سلامت روان کمک کند. برای این کار تلاش کنید حداقل هشت ساعت در روز بخوابید و از مصرف الکل، مواد مخدر و دخانیات خودداری کنید.
تغذیه سالم
تغذیه مناسب نقش بسیار مهمی در بهبود سلامت جسمی و روانی در افراد مبتلا به تروما ایفا می‌کند. البته این عامل به‌تنهایی نمی‌تواند تروما را درمان کند؛ اما بسیاری از مواد مغذی بر عملکرد مغز، تنظیم هورمون‌ها و کاهش واکنش‌های التهابی تأثیر مثبت دارند. در نتیجه باید مواد غذایی مثل اسیدهای چرب امگا ۳، پروتئین، ویتامین‌های گروه B، آنتی‌اکسیدان‌ها و فیبر را در رژیم غذایی افزایش داد. همچنین باید مصرف برخی مواد غذایی مثل کافئین، قند و شیرینی و الکل که باعث افزایش استرس و اضطراب می‌شوند را کاهش داد.
سخن پایانی
در این مقاله به این سؤال پاسخ دادیم که تروما چیست؟ منظور از تروما در روانشناسی تأثیری است که مواجهه با یک اتفاق ناگوار بر روان انسان به همراه دارد و سلامت روانی را به چالش می‌کشد. ابتلا به تروما معمولاً به دلیل مواجهه با اتفاقات استرس‌زا رخ می‌دهد و باعث بروز علائم روانی و جسمی مختلف می‌شود. برای درمان روان زخم نیز می‌توان از روش‌هایی مثل درمان شناختی رفتاری، تجربه سوماتیک و حساسیت‌زدایی و پردازش مجدد حرکات چشم استفاده کرد.
کلینیک پزشک اول
پست قبلی
پست بعدی
مشاهده یا تجربه خشونت خانگی، جنگ، تجاوز، سوءاستفاده، طردشدن، محرومیت و... می‌تواند باعث بروز تروما شود.
این علائم شامل افزایش ضربان قلب، بروز دردهای جسمانی، انقباض عضلات، اختلال گوارشی و... است.
روش‌های مقابله با تروما شامل حضور در جمع، ورزش، تسلط به اعصاب، رعایت تغذیه مناسب و خواب باکیفیت است.
دیدگاه خود را با ما در میان بگذارید