آنسفالیت چیست و چه علائمی دارد؟

آنسفالیت که به معنای التهاب بافت‌های مغز است، یکی از انواع بیماری های مغز و اعصاب است که متاسفانه احتمال دارد به سرعت سلامت فرد را تحت تأثیر قرار دهد. این بیماری ناشی از عفونت‌های ویروسی، باکتریایی یا گاهی اوقات از واکنش‌های خودایمنی است که باعث التهاب در مغز می‌شود.

علائم آنسفالیت اغلب شامل سردرد شدید، تب، گیجی، تشنج، مشکلات حافظه و تغییرات در رفتار و شناخت است. در موارد شدید، ممکن است اختلالات حرکتی و حتی مشکلات تنفسی و کما نیز مشاهده شود. شناسایی سریع و درمان به موقع این بیماری برای جلوگیری از آسیب‌های دائمی و بهبود پیش‌آگهی بسیار مهم است. در ادامه این مطلب به این سوال کامل‌تر پاسخ می‌دهیم که آنسفالیت چیست و چه علائمی دارد؟

آنسفالیت چیست؟

آنسفالیت و التهاب مغز، یک بیماری جدی است که معمولاً به دلیل عفونت‌های ویروسی ایجاد می‌شود، اما ممکن است ناشی از عفونت‌های باکتریایی، قارچی یا واکنش‌های خودایمنی نیز باشد. در این حالت، التهاب باعث آسیب به بافت‌های مغز می‌شود و عملکرد طبیعی آن را مختل می‌کند. یکی از علل رایج آنسفالیت، ویروس‌هایی نظیر هرپس سیمپلکس و ویروس‌های غرب نایل است. این بیماری می‌تواند به دنبال سایر عفونت‌های ویروسی نیز بروز کند.

علائم آنسفالیت معمولا متغیر هستند و به صورت سردرد شدید، تب، گیجی و تشنج ظاهر می‌شوند. در موارد شدیدتر، فرد ممکن است مشکلات حرکتی، اختلالات حافظه و تغییرات رفتاری را نیز تجربه کند. درمان آنسفالیت بستگی به علت اصلی التهاب دارد و شامل داروهای ضدویروسی، آنتی‌بیوتیک‌ها یا درمان‌های حمایتی برای کاهش التهاب و حمایت از عملکرد مغز است. تشخیص و درمان سریع این بیماری اهمیت بسیار زیادی دارد تا از عوارض جدی و آسیب‌های دائمی جلوگیری شود. به همین منظور افراد باید برای تشخیص بهتر به دکتر نورولوژی مراجعه کنند.

انواع آنسفالیت مغزی

همان طور که گفتیم انسفالیست مغزی یا «انسفالوپاتی» به اختلالاتی اشاره دارد که به آسیب‌های مغزی یا اختلالات عملکرد مغز مربوط می‌شود. این شرایط اغلب شامل مشکلاتی مانند التهاب، آسیب‌های ناشی از عفونت یا اختلالات متابولیکی است. در ادامه انواع این بیماری را معرفی می‌کنیم.

آنسفالیت اولیه

این نوع آنسفالیت زمانی اتفاق می‌افتد که ویروس مستقیماً به بافت مغز حمله کند و باعث التهاب شود. ویروس‌ها معمولاً از طریق خون به مغز می‌رسند و می‌توانند از طرق مختلفی مثل تماس مستقیم با مایع مغزی-نخاعی یا از طریق عفونت‌های دیگر وارد سیستم عصبی شوند. ویروس هرپس سیمپلکس، ویروس‌های غرب نایل و ویروس زیکا از جمله ویروس‌هایی هستند که می‌توانند باعث آنسفالیت اولیه شوند. علائم ممکن است به طور ناگهانی و با شدت زیاد شروع شوند و شامل سردرد، تب، و اختلالات شناختی باشند.

آنسفالیت ثانویه

این نوع آنسفالیت به دنبال عفونت اولیه در نقاط دیگر بدن ایجاد می‌شود و معمولاً به دلیل واکنش خودایمنی یا التهاب غیرمستقیم در مغز به وجود می‌آید. به عبارت دیگر، به جای اینکه ویروس مستقیماً مغز را آلوده کند، پاسخ ایمنی بدن به عفونت‌های دیگر منجر به التهاب در مغز می‌شود. نمونه‌های این نوع آنسفالیت شامل آنسفالیت به دنبال عفونت‌های ویروسی نظیر سرخک، اوریون یا حتی واکنش‌های پس از واکسیناسیون هستند. در این حالت، التهاب مغز ممکن است به تأخیر بیفتد و علائم به طور تدریجی ظاهر شوند.

علت آنسفالیت مغزی چیست؟

حال که می‌دانید آنسفالیت چیست شاید این سوال نیز برایتان پیش بیاید که این بیماری چگونه ایجاد می‌شود و علت آن چیست؟ آنسفالیت (التهاب مغز) می‌تواند به دلایل مختلفی ایجاد شود، اما مهم‌ترین علل آن شامل موارد زیر است:

• عفونت‌های ویروسی: ویروس‌ها یکی از شایع‌ترین علل آنسفالیت هستند. ویروس‌هایی مانند ویروس هرپس سیمپلکس (HSV)، ویروس نیل غربی، ویروس زیکا، ویروس هاری و ویروس سرخک ممکن است منجر به التهاب مغزی شوند.
• عفونت‌های باکتریایی یا قارچی: در برخی موارد، باکتری‌ها یا قارچ‌ها می‌توانند به مغز حمله کنند و آنسفالیت را ایجاد کنند، گرچه این موارد کمتر شایع هستند.
• اختلالات ایمنی: سیستم ایمنی بدن ممکن است به اشتباه به بافت‌های مغزی حمله کند. این حالت که به نام آنسفالیت خودایمنی شناخته می‌شود، اغلب به دلیل واکنش ایمنی بدن به عفونت، واکسن یا بیماری‌های زمینه‌ای دیگر رخ می‌دهد.
• عوامل غیرعفونی: برخی موارد آنسفالیت به علت اختلالات متابولیک یا مسمومیت‌ها، مانند مسمومیت با مواد شیمیایی یا دارو‌ها، ایجاد می‌شود.
• عوامل ناشناخته: در بعضی موارد نیز، علت مشخصی برای آنسفالیت یافت وجود ندارد.

علائم آنسفالیت یا التهاب مغز

آنسفالیت مغزی علائم متنوعی دارد که بسته به شدت و علت آن متفاوت هستند. علائم اولیه معمولاً شامل سردرد شدید، تب بالا، خستگی مفرط و ضعف عمومی است. برخی از بیماران ممکن است دچار حالت تهوع، استفراغ و تغییرات رفتاری مانند سردرگمی یا کاهش تمرکز نیز بشوند. همچنین، حساسیت به نور و اختلالات بینایی اغلب به عنوان نشانه‌های اولیه ظهور می‌کنند.

در موارد شدیدتر، آنسفالیت باعث تشنج، کاهش هوشیاری، اختلال در تکلم، از دست دادن حافظه کوتاه‌مدت و حتی کما در فرد می‌شود. برخی بیماران ممکن است دچار اختلال در حرکت، مانند ضعف در یک طرف بدن یا از دست دادن کنترل عضلات، شوند. تغییرات شخصیتی شدید، مشکلات تنفسی و حتی فلج نیز از علائم نگران‌کننده‌تر در مراحل پیشرفته آنسفالیت هستند.

عوارض بیماری آنسفالیت چیست؟

عوارض بیماری آنسفالیت هم بسته به شدت التهاب مغز و سرعت درمان متفاوت هستند. در موارد خفیف‌تر، فرد با سردردهای مداوم، خستگی طولانی‌مدت و اختلالات خفیف حافظه مواجه می‌شود. این افراد ممکن است برای مدت کوتاهی در یادگیری و تمرکز مشکلاتی داشته باشند. اختلالات حسی یا ضعف عضلانی نیز در برخی موارد به عنوان عوارض موقتی دیده می‌شود که معمولاً با گذشت زمان و پس از بهبود تدریجی کاهش می‌یابند.

اما در موارد شدیدتر، آنسفالیت متاسفانه عوارض دائمی‌تری به دنبال دارد. همچنین آسیب‌های مغزی پایدار که به اختلالات حرکتی مانند فلج یا ضعف دائمی عضلات منجر می‌شوند. علاوه بر این تشنج‌های مکرر، اختلالات شناختی شدید مانند از دست دادن حافظه یا ناتوانی در حل مسائل پیچیده و حتی تغییرات رفتاری و شخصیتی شدید ممکن است رخ دهد. در موارد بسیار شدید، این بیماری می‌تواند به کما، فلج دائمی و حتی مرگ منجر شود. از این رو در برخی موارد توانبخشی طولانی‌مدت، فیزیوتراپی و کاردرمانی برای کمک به بازگشت عملکردهای از دست رفته توصیه می‌شود.

تشخیص آنسفالیت مغزی چگونه انجام می شود؟

تشخیص آنسفالیت مغزی نیاز به انجام یک سری آزمایش‌های دقیق دارد تا علت و شدت التهاب مشخص شود. پزشکان معمولاً از ترکیبی از روش‌های تصویربرداری، آزمایش‌های مایع مغزی نخاعی، آزمایش‌های خون و بررسی فعالیت‌های الکتریکی مغز استفاده می‌کنند. این روش‌ها کمک می‌کنند تا علت دقیق التهاب (ویروسی، باکتریایی، خودایمنی و غیره) شناسایی شده و بهترین روش درمان انتخاب شود.

الکتروانسفالوگرام (EEG)

الکتروانسفالوگرام (EEG) یک آزمایش است که فعالیت الکتریکی مغز را ثبت می‌کند. این آزمایش به پزشکان کمک می‌کند تا هر گونه الگوی غیرطبیعی فعالیت مغزی که ممکن است ناشی از آنسفالیت باشد، شناسایی کنند. EEG می‌تواند نشان دهد که آیا تشنج‌ها یا اختلالات دیگر مغزی در بیمار وجود دارد یا خیر.

ام آر آی (MRI)

تصویربرداری به روش MRI به پزشکان این فرصت را می‌دهد تا تصاویر دقیقی از مغز داشته باشند. این روش می‌تواند نواحی متورم یا آسیب‌دیده مغز را که به علت آنسفالیت به وجود آمده است، شناسایی کند. MRI معمولاً یک روش حساس برای تشخیص دقیق مکان و شدت التهاب مغزی است.

بیوپسی مغز

در موارد بسیار شدید و پیچیده که تشخیص با روش‌های دیگر ممکن نیست، بیوپسی مغز انجام می‌شود. در این روش، یک نمونه کوچک از بافت مغز برداشته و بررسی می‌شود تا نوع دقیق التهاب یا عامل بیماری‌زا مشخص شود. این روش کمتر رایج است و تنها در شرایط خاص به کار می‌رود.

آنالیز مایع مغزی نخاعی

یکی از مهم‌ترین آزمایش‌ها برای تشخیص آنسفالیت، آنالیز مایع مغزی نخاعی (LP یا نخاع‌کشی) است. با این آزمایش، نمونه‌ای از مایع مغزی نخاعی گرفته شده و برای بررسی وجود ویروس‌ها، باکتری‌ها و تغییرات سلولی مرتبط با التهاب بررسی می‌شود. این آزمایش به تعیین علت و نوع التهاب کمک زیادی می‌کند.

آزمایش خون و ادرار

آزمایش خون و ادرار نیز ممکن است در تشخیص آنسفالیت گرفته شود. این آزمایش‌ها به شناسایی عفونت‌ها یا مشکلات متابولیکی که ممکن است به التهاب مغز منجر شده باشند، کمک می‌کنند. در برخی موارد، سطح آنتی‌بادی‌ها یا نشانه‌های ویروسی در خون می‌تواند اطلاعات ارزشمندی درباره عامل بیماری‌زا فراهم کند.

عوامل تشدیدکننده التهاب مغز

عوامل تشدیدکننده التهاب مغز (آنسفالیت) می‌توانند خطر ابتلا به این بیماری را افزایش دهند یا علائم آن را بدتر کنند. این عوامل عبارتند از:

• سن: افراد بسیار جوان (نوزادان و کودکان) و افراد مسن بیشتر در معرض خطر ابتلا به آنسفالیت هستند، زیرا سیستم ایمنی آن‌ها ضعیف‌تر و واکنش کمتری نسبت به عفونت‌ها دارد. همچنین مغز آن‌ها ممکن است  به التهاب حساس‌تر باشد.
• سیستم ایمنی ضعیف: افرادی که دچار بیماری‌های تضعیف‌کننده سیستم ایمنی مانند HIV/AIDS، سرطان یا دیابت هستند یا افرادی که داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی (مانند کورتیکواستروئیدها) مصرف می‌کنند، در برابر عفونت‌های ویروسی و باکتریایی که منجر به آنسفالیت می‌شوند، آسیب‌پذیرترند.
• عفونت‌های ویروسی اخیر: ابتلا به برخی از عفونت‌های ویروسی مانند هرپس، ویروس نیل غربی، سرخک یا زونا می‌تواند خطر آنسفالیت را افزایش دهد. برخی ویروس‌ها نیز به مغز حمله کرده و التهاب ایجاد می‌کنند.
• سفر به مناطق مستعد بیماری‌های عفونی: سفر به مناطقی که در آن‌ها ویروس‌ها یا انگل‌هایی که می‌توانند منجر به التهاب مغزی شوند (مانند ویروس زیکا یا ویروس نیل غربی) شایع است، می‌تواند خطر ابتلا به آنسفالیت را افزایش دهد.
• واکسن‌های ناقص یا نبود واکسیناسیون: افرادی که واکسن‌های لازم برای پیشگیری از عفونت‌های ویروسی مانند سرخک، اوریون یا هاری را دریافت نکرده‌اند، در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به این عفونت‌ها و به دنبال آن التهاب مغز هستند.
• تاریخچه بیماری‌های خودایمنی: برخی افراد با اختلالات خودایمنی مانند لوپوس یا بیماری‌های التهابی مشابه، در معرض خطر بیشتری برای توسعه آنسفالیت خودایمنی قرار دارند که در آن سیستم ایمنی به اشتباه به بافت‌های مغز حمله می‌کند.
• تضعیف به دلیل خستگی یا استرس شدید: خستگی مزمن، استرس‌های شدید جسمی یا روانی ممکن است مقاومت بدن در برابر عفونت‌ها را کاهش داده و خطر التهاب مغزی را افزایش دهد.

آیا پیشگیری از بروز آنسفالیت امکان پذیر است؟

پیشگیری از بروز آنسفالیت تا حدی امکان‌پذیر است، به‌خصوص اگر علت آن عفونت‌های ویروسی یا باکتریایی باشد. واکسیناسیون‌های مناسب، مانند واکسن‌های سرخک، اوریون و آنفلوانزا، می‌تواند از ابتلا به برخی از ویروس‌هایی که به آنسفالیت منجر می‌شوند، جلوگیری کند. رعایت بهداشت فردی، مانند شستن مرتب دست‌ها و جلوگیری از نیش حشرات (مانند پشه‌ها) نیز می‌تواند خطر ابتلا به ویروس‌هایی مانند ویروس نیل غربی یا زیکا را کاهش دهد.

علاوه بر این، تقویت سیستم ایمنی بدن از طریق تغذیه مناسب و ورزش منظم می‌تواند به پیشگیری کمک کند. با این حال، در برخی موارد، به خصوص در آنسفالیت‌های خودایمنی یا ناشی از ویروس‌های نادر، پیشگیری کامل ممکن نیست.

درمان بیماری آنسفالیت مغزی

درمان آنسفالیت مغزی بسته به علت آن متفاوت است. اگر آنسفالیت ناشی از عفونت ویروسی باشد، معمولاً از داروهای ضدویروسی مانند آسیکلوویر برای درمان استفاده می‌شود، به‌ویژه در مواردی که ویروس هرپس سیمپلکس عامل بیماری باشد. در موارد عفونت‌های باکتریایی، آنتی‌بیوتیک‌ها تجویز می‌شوند. برای کنترل علائم شدیدتر مانند تشنج یا التهاب مغزی، ممکن است از داروهای ضدتشنج و داروهای ضدالتهابی مانند کورتیکواستروئیدها استفاده شود.

در موارد شدیدتر نیز، ممکن است بیمار نیاز به بستری شدن در بخش مراقبت‌های ویژه داشته باشد تا عملکردهای حیاتی مانند تنفس و فشار خون پایدار بمانند. توانبخشی شامل فیزیوتراپی، کاردرمانی و گفتاردرمانی بوده و در برخی موارد برای بازیابی عملکردهای از دست رفته در صورت بروز عوارض بلندمدت ضروری است.

تفاوت منژیت و آنسفالیت چیست؟

منژیت و آنسفالیت هر دو بیماری‌های التهابی مرتبط با سیستم عصبی مرکزی هستند، اما تفاوت اصلی آن‌ها در محل التهاب است. منژیت به التهاب پرده‌های محافظتی اطراف مغز و نخاع (مننژها) اشاره دارد. این بیماری اغلب ناشی از عفونت‌های ویروسی یا باکتریایی است و علائمی مانند سردرد شدید، تب، سفتی گردن و حساسیت به نور ایجاد می‌کند. درمان منژیت بسته به نوع عفونت شامل آنتی‌بیوتیک‌ها یا داروهای ضدویروسی است.

در مقابل، آنسفالیت به التهاب خود مغز اشاره دارد و می‌تواند به دلیل عفونت‌های ویروسی، باکتریایی یا اختلالات خودایمنی ایجاد شود. علائم آنسفالیت شامل سردرد، تب، تغییرات در هوشیاری، تشنج و در موارد شدیدتر اختلالات عصبی مانند فلج یا تغییرات رفتاری است. آنسفالیت معمولاً شدیدتر از منژیت بوده و پزشک برای درمان بسته به علت آن، داروهای ضدویروسی، ضدالتهابی یا ضدتشنج تجویز می‌کند.

سخن پایانی

در این مطلب سعی کردیم به این سوال پاسخ دهیم که آنسفالیت چیست و چه علائمی دارد؟ در واقع آنسفالیت یک بیماری جدی است که در آن بافت مغز دچار التهاب می‌شود و این اتفاق معمولاً به دلیل عفونت‌های ویروسی، باکتریایی یا اختلالات خودایمنی رخ می‌دهد. این بیماری می‌تواند علائمی مانند سردرد، تب، تغییرات هوشیاری، تشنج و حتی مشکلات حرکتی و رفتاری نیز داشته باشد. تشخیص سریع و درمان مناسب، مانند استفاده از داروهای ضدویروسی، ضدالتهابی یا توانبخشی، نقش مهمی در بهبود وضعیت بیمار دارد. با وجود آنکه پیشگیری کامل از آنسفالیت همیشه ممکن نیست، واکسیناسیون و رعایت نکات بهداشتی می‌تواند خطر ابتلا را کاهش دهد.