اختلال وسواس چیست و چه انواعی دارد؟

اختلال وسواس یکی از انواع اختلالات اضطرابی است که به ویژگی‌های تکراری و ناخواسته و رفتار‌های اجباری شناخته می‌شود. این اختلال باعث می‌شود فرد درگیر افکار، تصورات یا تصاویر ذهنی مزاحم و مداوم باشد که موجب اضطراب و ناراحتی شدید می‌شوند. برای کاهش این اضطراب، فرد به انجام رفتار‌های خاص و تکراری، روی می‌آورد. انواع مختلف اختلال وسواس شامل اختلال وسواس فکری-عملی (OCD)، اختلال وسواس کمال‌گرایی و اختلال وسواس مربوط به تمیزی و نظم و .. است که هر کدام ویژگی‌ها و چالش‌های خاص خود را دارند. در ادامه به طور مفصل به این سوال پاسخ می‌دهیم که اختلال وسواس چیست و چگونه می‌توان آن را درمان کرد؟

اختلال وسواس چیست؟

اختلال وسواس که به اختصار OCD نیز شناخته می‌شود، یک اختلال اضطرابی است که با وجود افکار، تصاویر یا وسواس‌های مزاحم و مداوم خود را نشان می‌دهد. این افکار و تصورات معمولاً برای فرد ناخوشایند و آزاردهنده‌اند و موجب اضطراب و استرس زیادی می‌شوند. به منظور کاهش این اضطراب، فرد به طور مکرر به انجام رفتار‌های خاص یا اعمال اجباری روی می‌آورد. این رفتار‌ها یا اعمال اجباری، به طور موقت به کاهش اضطراب کمک می‌کنند، اما در طولانی‌مدت، مشکل را حل نمی‌کنند و ممکن است به شکل‌گیری چرخه‌ای از وسواس و عمل اجباری منجر شوند.

بیماری وسواس به شکل‌های مختلفی بروز می‌کند و انواع مختلفی از آن وجود دارد. هر نوع از این اختلالات متاسفانه تأثیرات قابل توجهی بر کیفیت زندگی فرد می‌گذارند و نیاز به درمان و مدیریت مناسب دارد. خوشبختانه با مراجعه به دکتر اعصاب و روان می‌توان این بیماری را تشخیص داد و درمان کرد.

انواع وسواس

همان طور که گفتیم اختلال وسواس به چندین نوع مختلف تقسیم می‌شود که هر کدام ویژگی‌ها و چالش‌های خاص خود را دارند. برای مثال اختلال وسواس کمال‌گرایی شامل نیاز مداوم به کامل بودن و دقت بیش از حد در انجام کار‌ها است که می‌تواند به تأخیر در انجام کار‌ها و مشکلات عملکردی منجر شود.

همچنین، اختلال وسواس جمع‌آوری که در آن فرد به جمع‌آوری و نگهداری‌اشیاء بی‌ارزش و غیرضروری می‌پردازد و از دور ریختن آن‌ها امتناع می‌کند، نوع دیگری از این اختلال است. هر یک از این انواع بیماری نیازمند رویکرد‌های خاص درمانی و مدیریتی برای کاهش تأثیرات منفی آن‌ها بر زندگی فرد است. در ادامه هر کدام از انواع وسواس را به طور کامل شرح می‌دهیم.

وسواس فکری

در مطالب بالا گفتیم که اختلال وسواس چیست؟ در این بخش نیز می‌خواهیم وسواس فکری را بررسی کنیم. وسواس فکری به افکار، تصورات یا تصاویر ذهنی مزاحم و ناخواسته اشاره دارد که به طور مداوم و تکراری در ذهن فرد ظاهر می‌شوند و معمولاً احساس اضطراب، ناراحتی یا ترس ایجاد می‌کنند. این افکار به قدری آزاردهنده و غالب هستند که فرد نمی‌تواند آن‌ها را نادیده بگیرد یا از آن‌ها ر‌ها شود. وسواس‌های فکری معمولاً غیرمنطقی یا بی‌معنی به نظر می‌رسند و شامل نگرانی‌های غیرواقعی مانند ترس از آسیب رساندن به دیگران یا ترس از آلودگی هستند.

برای کاهش این اضطراب و فشار روانی، فرد به انجام رفتار‌های اجباری و تکراری روی می‌آورد؛ مانند شستن مکرر دست‌ها، چک کردن مداوم قفل‌ها یا سایر اقدامات مشابه که فرد آنها را انجام می‌دهد. هرچند این رفتار‌ها می‌توانند به طور موقت به کاهش اضطراب کمک کنند، اما اغلب به حل مشکل اصلی کمک نمی‌کنند و ممکن است به ایجاد چرخه‌ای از وسواس و عمل اجباری منجر شوند. درمان بیماری وسواس فکری معمولاً نیاز به رویکرد‌های روان‌درمانی و در برخی موارد دارو درمانی دارد تا فرد بتواند به شیوه‌ای مؤثرتر با وسواس‌های خود مقابله کند. در ادامه برخی از شایع‌ترین انواع وسواس فکری را بررسی کرده‌ایم.

افکار افراطی

افکار افراطی در اختلال وسواس به افکار و تصورات مداوم و غیرمنطقی اشاره دارد که به شدت به اضطراب و استرس منجر می‌شوند. این افکار معمولاً به صورت مکرر و ناخواسته به ذهن فرد راه می‌یابند و ممکن است شامل نگرانی‌های بی‌پایه و اساس درباره احتمال وقوع حوادث ناگوار یا نتایج منفی غیرواقعی باشند.

فکر درباره بدن

بیماری وسواس فکری درباره بدن به نگرانی‌های مداوم و غیرمنطقی درباره وضعیت جسمی و ظاهری فرد اشاره دارد. این می‌تواند شامل ترس از بیماری‌های جدی و تغییرات غیرعادی در بدن یا نارضایتی از ویژگی‌های جسمی باشد که به طور مداوم ذهن فرد را درگیر می‌کند و باعث اضطراب شدید می‌شود.

شیوه رفتار در گذشته یا حال

این نوع وسواس به افکار مداوم و نگرانی‌هایی درباره رفتار‌های گذشته یا حال فرد ارتباط دارد. فرد ممکن است به طور مکرر به یادآوری یا بررسی رفتار‌های خود بپردازد و نگران این باشد که آیا اشتباهات گذشته یا تصمیمات فعلی به مشکلاتی در آینده منجر خواهند شد؟

وسواس به آلودگی

وسواس به آلودگی به نگرانی‌های مفرط درباره تمیزی و بهداشت مربوط است. فرد ممکن است از تماس با ‌اشیای آلوده یا محیط‌های ناپاک بترسد و به طور مداوم به شستن دست‌ها و ضدعفونی کردن وسایل بپردازد و یا از حضور در مکان‌های عمومی اجتناب کند.

وسواس جنسی

وسواس جنسی شامل افکار یا تصورات مداوم و ناخوشایند درباره مسائل جنسی است که به احساس گناه، شرم یا اضطراب منجر می‌شود. مانند نگرانی‌های غیرمنطقی درباره رفتار جنسی یا ترس از قضاوت دیگران در مورد مسائل جنسی که بیمار را آزار می‌دهد.

وسواس آسیب زدن به دیگری

وسواس آسیب زدن به دیگری به افکار مداوم و مزاحم درباره آسیب رساندن به دیگران اشاره دارد. فرد معمولا نگران این است که به طور عمدی یا تصادفی به دیگران آسیب برساند و به طور مکرر به بررسی یا اجتناب از موقعیت‌هایی که ممکن است به آسیب منجر شوند، فکر کند.

وسواس مذهبی

وسواس مذهبی شامل افکار و نگرانی‌های مداوم درباره اصول و تکالیف مذهبی است. فرد به طور مداوم به رعایت دقیق مراسم مذهبی، انجام اعمال عبادی و درستی باور‌های دینی خود فکر می‌کند و از این نگرانی‌ها دچار اضطراب و فشار روانی می‌شود.

وسواس فکری عملی

اختلال وسواس فکری-عملی نیز یک اختلال اضطرابی است که با ترکیب وسواس‌های فکری و اعمال اجباری شناخته می‌شود. در این اختلال، فرد به طور مداوم با افکار، تصورات یا نگرانی‌های مزاحم و ناخواسته مواجه می‌شود که باعث ایجاد اضطراب و استرس می‌شوند. این افکار معمولا شامل ترس از آسیب زدن به دیگران، آلودگی یا اشتباهات اخلاقی هستند و به گونه‌ای مداوم ذهن فرد را درگیر می‌کنند.

این چرخه وسواس و عمل اجباری به طور مداوم به بروز و تشدید اضطراب منجر می‌شود و متاسفانه مشکلات قابل توجهی در عملکرد روزمره و کیفیت زندگی به وجود می‌آورد. درمان این اختلال معمولاً شامل ترکیبی از روان‌درمانی، مانند روش‌های شناختی-رفتاری و در برخی موارد دارودرمانی است تا فرد بتواند به شیوه‌ای مؤثرتر با وسواس‌های خود مقابله کند. در ادامه انواع وسواس فکری-عملی را معرفی می‌کنیم.

وسواس تقارن

منظور از اختلال وسواس تقارن این است که فرد نگرانی و نیاز به نظم و ترتیب در محیط اطراف را تجربه می‌کند. افراد مبتلا به این نوع وسواس احساس می‌کنند که ‌اشیا باید به طور کامل و دقیق هماهنگ و متقارن باشند و اگر این تقارن به هم بخورد، دچار اضطراب می‌شوند. این نگرانی اغلب تطابق رنگ‌ها، اندازه‌ها یا موقعیت‌های‌ اشیا هستند.

وسواس نظم

بیمار درگیر وسواس نظم، به مرتب و منظم بودن همه چیز بیش‌ازحد توجه دارد و خود را ملزم به انجام آن می‌کند. افراد با این نوع وسواس برای حفظ نظم و ترتیب در محیط خود، وقت و انرژی زیادی صرف می‌کنند و هرگونه بی‌نظمی را به عنوان یک مشکل جدی می‌ببینند. این نوع وسواس که در زیرگروه وسواس فکری-عملی قرار دارد، می‌تواند به تأخیر در انجام کار‌ها و افزایش اضطراب منجر شود.

وسواس وارسی کردن

بیماری وسواس وارسی کردن هم نوعی وسواس فکری-عملی است که به تکرار مداوم اعمالی نظیر چک کردن قفل در‌ها، خاموش بودن اجاق گاز یا بررسی مرتب وسایل خانه برای اطمینان از امنیت و درستی آن‌ها اشاره دارد. افراد مبتلا به این نوع وسواس نمی‌توانند از عملکرد صحیح وسایل خود مطمئن باشند و برای اطمینان دوباره و دوباره اقدام می‌کنند.

وسواس تکرار

وسواس تکرار به نیاز به انجام مکرر فعالیت‌ها یا اعمال خاص اشاره دارد. این نوع وسواس معمولا به‌صورت تکرار یک عمل به تعداد معین، تکرار افکار یا تکرار عبارات است. این تکرار‌ها اغلب به منظور کاهش اضطراب یا جلوگیری از بروز اتفاقات ناخوشایند اتفاق می‌افتد.

وسواس نجاست

وسواس نجاست به معنای نگرانی و ترس از آلودگی و نجاست است. افراد با این نوع وسواس نسبت به میکروب‌ها، آلودگی‌ها یا تماس با مواد آلوده بسیار حساس هستند و به طور مداوم به شستشو و پاکیزگی می‌پردازند. این نوع وسواس متاسفانه مشکلات جدی در حفظ بهداشت و رفتار‌های مفرط در تمیزکاری ایجاد می‌کند.

علائم وسواس چیست؟

وسواس، اختلالی است که ممکن است به صورت‌های مختلفی بروز کند. مهم‌ترین علائم انواع وسواس به شرح زیر است:

• افکار وسواسی: افکار، تصورات یا تمایلاتی که مکرراً و به صورت غیرقابل کنترل به ذهن فرد می‌آیند و باعث اضطراب یا ناراحتی می‌شوند. این افکار معمولاً با نگرانی‌های غیرمنطقی و بی‌پایه همراه هستند، مانند ترس از آلودگی، ترس از آسیب رساندن به دیگران یا نگرانی از اینکه کار‌ها به درستی انجام نشده‌اند
• اعمال یا رفتار‌های وسواسی: رفتار‌هایی که فرد به طور مکرر انجام می‌دهد تا از اضطراب ناشی از افکار وسواسی کاسته شود. این رفتار‌ها ممکن است شامل شستشو یا پاکسازی مکرر، چک کردن مداوم یا انجام فعالیت‌های خاص به صورت روتین و دقیق باشند
• وقت‌گیر بودن: افکار و رفتار‌های وسواسی ممکن است به مدت زیادی از وقت فرد را بگیرند و باعث اختلال در زندگی روزمره، شغف، یا روابط اجتماعی او شوند
• احساس عدم کنترل: فرد ممکن است احساس کند که نمی‌تواند افکار یا رفتار‌های وسواسی خود را کنترل کند، حتی زمانی که می‌داند این افکار یا رفتار‌ها منطقی نیستند
• اضطراب و استرس: وسواس معمولاً با سطح بالایی از اضطراب و استرس همراه است، زیرا فرد تلاش می‌کند تا از نگرانی‌ها و ترس‌های خود جلوگیری کند یا آن‌ها را کاهش دهد.

علت اختلال وسواس چیست؟

به نظر شما علت وسواس چیست؟ این اختلال معمولاً ناشی از ترکیبی از عوامل ژنتیکی، بیولوژیکی، و محیطی است. تحقیقات نشان داده‌اند که تغییرات در سیستم‌های شیمیایی مغز، مانند ناهنجاری‌ها در سطح سروتونین، می‌توانند به توسعه وسواس‌ها و کمپولسیون‌ها کمک کنند. همچنین، عوامل ژنتیکی و تجربیات زندگی، از جمله استرس‌های محیطی و آسیب‌های روانی، می‌توانند نقشی در بروز این اختلال داشته باشند.

در کنار عوامل بیولوژیکی و ژنتیکی، نظریات روان‌شناختی نیز به تحلیل اختلال وسواس پرداخته‌اند. طبق این نظریات، وسواس‌ها ممکن است به عنوان روش‌هایی برای مقابله با اضطراب و احساسات منفی تفسیر شوند. به عبارت دیگر، فرد ممکن است وسواس‌ها و کمپولسیون‌ها را به عنوان راهی برای کاهش اضطراب و نارضایتی روانی استفاده کند. در نتیجه، اختلال وسواس نه‌تنها به دلیل مشکلات شیمیایی یا ژنتیکی بلکه به دلیل نحوه پردازش و مدیریت احساسات و اضطراب‌های روانی نیز ایجاد می‌شود.

عوارض ابتلا به مرض وسواس

ابتلا به مرض وسواس متاسفانه تأثیرات منفی زیادی بر زندگی فردی و اجتماعی افراد دارد. یکی از عوارض عمده بیماری وسواس، اختلال در عملکرد روزمره است. افراد مبتلا به وسواس اغلب ساعت‌ها وقت خود را صرف انجام رفتار‌های تکراری یا تفکر مفرط درباره نگرانی‌های غیرواقعی می‌کنند. این وضعیت می‌تواند به کاهش بهره‌وری در کار، مشکلات در تحصیلات و حتی اختلال در روابط اجتماعی و خانوادگی منجر شود. علاوه بر این، اضطراب و استرس مداوم ناشی از وسواس می‌تواند مشکلات جسمانی مانند سردرد، اختلالات خواب و مشکلات گوارشی نیز در پی داشته باشد.

از دیگر عوارض مهم وسواس، تأثیرات روانی و احساسی آن است. افراد مبتلا به وسواس ممکن است احساس بی‌ارزشی، افسردگی و ناامیدی کنند، زیرا نمی‌توانند به راحتی بر مشکلات خود غلبه کنند و احساس کنترل در زندگی‌شان از دست می‌رود. این احساسات می‌تواند به منزوی شدن فرد، کاهش اعتماد به نفس و حتی افکار خودکشی منجر شود. درمان و مدیریت وسواس نیازمند حمایت‌های روان‌شناختی و درمانی مناسب است تا فرد بتواند به زندگی نرمال و سالم خود بازگردد.

وسواس در کودکان

وسواس در کودکان می‌تواند به شکل‌های مختلفی بروز کند و تأثیرات متفاوتی بر روی رشد و توسعه آن‌ها داشته باشد. یکی از نشانه‌های شایع وسواس در کودکان، تکرار رفتار‌های خاص یا انجام کار‌هایی است که به نظر غیرضروری می‌آید. به عنوان مثال، کودک ممکن است بار‌ها دست‌های خود را بشوید، اسباب‌بازی‌هایش را مرتب کرده  یا از جابجایی ‌اشیا در محل‌های خاصی جلوگیری کند. این رفتار‌ها به طور معمول با اضطراب و نگرانی‌های مکرر همراه هستند و می‌توانند مانع از فعالیت‌های طبیعی کودک مانند بازی یا یادگیری شوند.

وسواس در کودکان نیز می‌تواند تأثیرات منفی بر روی روابط اجتماعی و عملکرد تحصیلی آن‌ها داشته باشد. کودکان مبتلا به وسواس اغلب به دلیل رفتار‌های تکراری یا اضطراب مفرط، با دیگر کودکان دچار مشکل می‌شوند و به مرور زمان، احساس انزوا یا کمبود اعتماد به نفس را تجربه می‌کنند. این مشکلات می‌توانند به افت تحصیلی و مشکلات رفتاری منجر شوند. درمان و حمایت از کودک مبتلا به وسواس شامل مراجعه به مشاوره کودک و نوجوان و درمان‌های رفتاری است که به کودک کمک می‌کند تا با احساسات و نگرانی‌های خود به شیوه‌ای سازنده‌تر کنار بیاید و بهبود یابد.

درمان بیماری وسواس

درمان بیماری وسواس معمولاً ترکیبی از دارو درمانی، روان درمانی و روش‌های غیر دارویی است. دارو‌های ضدافسردگی مانند SSRIs می‌توانند به کاهش علائم اضطراب و وسواس کمک کنند، در حالی که روان درمانی، به ویژه درمان شناختی-رفتاری (CBT)، به فرد کمک می‌کند تا الگو‌های فکری و رفتاری ناسازگار را تغییر دهد و به مدیریت علائم بپردازد. همچنین، روش‌های غیر دارویی مانند تکنیک‌های آرام‌سازی، مدیتیشن و تغییرات سبک زندگی می‌توانند به عنوان مکملی برای درمان‌های اصلی مورد استفاده قرار گیرند و به بهبود کیفیت زندگی فرد کمک کنند.

دارو درمانی

دارو درمانی یکی از روش‌های مؤثر برای مدیریت وسواس است و معمولاً شامل استفاده از دارو‌های ضدافسردگی است که به کاهش علائم اضطراب و وسواس کمک می‌کنند. این دارو‌ها، به ویژه گروه‌های مهارکننده بازجذب سروتونین (SSRIs) و مهارکننده‌های بازجذب نوراپی‌نفرین و سروتونین (SNRIs)، به تنظیم سطح مواد شیمیایی در مغز کمک می‌کنند و می‌توانند به کاهش علائم وسواس و اضطراب مرتبط با آن منجر شوند. درمان دارویی معمولاً تحت نظر پزشک و با دقت در انتخاب و دوز دارو‌ها انجام می‌شود تا از بروز عوارض جانبی و تداخلات دارویی جلوگیری کند.

روان درمانی

روان درمانی، به ویژه درمان شناختی-رفتاری (CBT)، یکی از روش‌های اصلی در درمان وسواس است. این روش به فرد کمک می‌کند تا الگو‌های فکری و رفتاری ناسازگار را شناسایی و تغییر دهد. در CBT، تکنیک‌هایی مانند مواجهه و پیشگیری از پاسخ (ERP) به کار می‌رود که به فرد کمک می‌کند با تدریج و کنترل‌شده با محرک‌های وسواس‌آور مواجه شود و از انجام رفتار‌های وسواسی خودداری کند. این درمان می‌تواند در کاهش شدت علائم و بهبود کیفیت زندگی فرد موثر باشد.

درمان بدون دارو

درمان بدون دارو شامل تکنیک‌های مختلفی است که بدون استفاده از دارو برای کاهش علائم وسواس به کار ‌می‌روند. روش‌هایی مانند تکنیک‌های آرام‌سازی، مدیتیشن و یوگا می‌توانند به کاهش استرس و اضطراب کمک کنند و باعث شوند تا فرد با علائم وسواس به شیوه‌ای سازگارتر مقابله کند. همچنین، تغییرات در سبک زندگی مانند بهبود تغذیه، ورزش منظم و حمایت اجتماعی می‌توانند نقش مهمی در مدیریت وسواس داشته باشند. این روش‌ها معمولاً به عنوان تکمیل‌کننده یا همراه با درمان‌های دارویی و روان درمانی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

سخن پایانی

در این مقاله توضیح دادیم که اختلال وسواس چیست. در واقع این اختلال، یک وضعیت روانی است که فرد در آن دچار افکار و تصاویر مزاحم و رفتار‌های تکراری (اجبار) می‌شود. این افکار ناخواسته معمولاً باعث اضطراب شدید می‌شوند و فرد برای کاهش این اضطراب به انجام رفتار‌های اجباری روی می‌آورد. با وجود اینکه افراد مبتلا به OCD اغلب می‌دانند که افکار و رفتار‌هایشان غیرمنطقی است، نمی‌توانند از تکرار آن‌ها جلوگیری کنند. درمان‌های ترکیبی این اختلال شامل دارودرمانی و روان‌درمانی (مانند رفتار درمانی شناختی) می‌تواند به کاهش علائم کمک کند و کیفیت زندگی افراد مبتلا را بهبود بخشد. با این وجود اگر شما نیز هر یک از علائم گفته شده را در خود یا اطرافیانتان مشاهده کردید، برای تشخیص و درمان به موقع به کلینیک روانشناسی و مشاوره پزشک اول مراجعه نمایید.

کلینیک پزشک اول